Trouwen, rouwen en nu wonen: gemeenten in actie om verpaupering van kerken tegen te gaan

Gemeenten willen voorkomen dat kerken lang leegstaan, verkrotten of zelfs moeten worden gesloopt. Een leegstaande kerk kan de leefbaarheid van dorpen en wijken flink aantasten. Een kleine 150 gemeenten heeft daarom subsidie aangevraagd om een toekomstplan voor kerkgebouwen te maken, blijkt uit cijfers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Dat is veel meer dan verwacht.

Vorig jaar becijferde deze krant dat van de ongeveer 6900 kerken in Nederland een kleine 1400 een andere bestemming hebben gekregen: de gebouwen werden omgebouwd tot woningen of appartementencomplexen, tot bibliotheek, dorpshuis of galerie, of zijn getransformeerd tot kantoorpanden. Wanneer er geen goede bestemming wordt gevonden, volgt soms sloop.

Herbestemming van kerken verloopt vaak moeizaam: het duurt lang, kerken hebben vaak moeite om geschikte kopers te vinden, waardoor kerkgebouwen soms jarenlang leegstaan en verkrotten. En het gaat gepaard met veel emoties: kerkgebouwen zijn vaak gezichtsbepalende bakens voor dorpen en steden die in de levens van veel mensen een belangrijke rol hebben gespeeld. Ze trouwden er, rouwden er, lieten er kinderen dopen.

De verwachting is dat door ontkerkelijking en fusies in de komende jaren nog eens honderden kerken hun deuren moeten sluiten. Maar welke kerkgebouwen dat zijn, wat ermee zou kunnen gebeuren, welke kerken nu al problemen hebben met het onderhoud: de lokale overheid heeft meestal geen idee.

Gemeenten willen meer zicht op problemen die zich kunnen aandienen

Iedere gemeente kan sinds 2018 subsidie aanvragen om een zogenoemde kerkenvisie te maken. Bij het opstellen van zo’n kerkenvisie spreken gemeenten met betrokkenen, zoals kerkeigenaren en erfgoedorganisaties. Zo moet er meer zicht komen op het religieus erfgoed in een gemeente en op de problemen die zich de komende jaren kunnen aandienen. En het moet de herbestemming makkelijker maken.

De kerkenvisie is onderdeel van de Nationale Kerkenaanpak die cultuurminister Van Engelshoven in 2018 lanceerde en bedoeld is om het Nederlands religieus erfgoed te beschermen. Van Engelshoven stelde 9,5 miljoen euro beschikbaar voor de kerkenvisies. Gemeenten kunnen zich tot en met 2021 inschrijven en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed verwachtte dat rond de 150 gemeenten – zo’n 40 procent van het totaal – dat zouden doen. Dat aantal is dus nu al gehaald.

Dat lijkt erop te wijzen dat gemeenten vertrouwen hebben in het nieuwe instrument. Of dat terecht is moet nog blijken. Zes pilot-gemeenten hebben al een kerkenvisie opgesteld: Rotterdam, Súdwest Fryslân, Zaanstad, Amersfoort, Oss en Ooststellingwerf. Uit een rondgang van deze krant blijkt dat dat bepaald niet vanzelf ging. “Vaak is er vooraf een zeker wantrouwen tussen de burgerlijke gemeente en de kerkgemeenten, dat is wel een issue”, zegt Jorien Kranendijk van de rijksdienst. “Partijen vinden elkaar niet van nature. Voor een deel is dat schroom. Ambtenaren, zeker de jongere, zijn vaak niet gelovig opgevoed en weten niet hoe kerkgenootschappen werken. En geloofsgemeenschappen zijn gewend om hun eigen broek op te houden, waardoor het voor hen niet vanzelfsprekend is om een gesprekspartner buiten de kerkelijke kring te zoeken.”

En als er eenmaal een kerkenvisie ligt, is de vraag: en nu? Lokale overheden hebben buiten eventuele wijzigingen van het bestemmingsplan weinig tot niets te zeggen over wat er met de kerkgebouwen gebeurt. “De kerkenvisie is geen document dat in een la verdwijnt, maar een doorgaande dialoog”, zegt Kranendijk. “Gemeente, kerken en andere belanghebbenden leggen samen een basisnetwerk aan zodat ze elkaar weten te vinden. Zo kun je makkelijk op de situatie inspelen wanneer een kerk in de problemen komt, omdat er een bepaalde mate van vertrouwen is.”

Meer verhalen, reportages en interviews over dit onderwerp leest u de komende tijd op www.trouw.nl/kerkenonderzoek.

Lees ook:

Eén op de vijf kerken is geen kerk meer

Het is in veel steden en dorpen een gevoelige discussie: wat te doen met een leegstaande kerk? Trouw bracht in kaart hoeveel kerkgebouwen Nederland telt en hoeveel daarvan een nieuwe bestemming hebben gekregen. Katholieke kerken blijken strengere voorwaarden te stellen aan herbestemming dan protestante.