Tom Phillips’ boek lijkt op een Buzzfeed-lijstje met de smeuïgste onzin uit de geschiedenis

Waarheid
Tom Phillips
Een kleine geschiedenis van complete bullshit Vert. Inge Pieters, Thomas Rap; 306 blz. € 22,50.
★★★☆☆

De auteur

De Brit Tom Phillips is redacteur bij Full Fact, een onafhankelijke organisatie van factcheckers. In 2019 verscheen zijn eerste boek De mens. Een kleine geschiedenis van onze allergrootste fuck-ups. Phillips omschrijft zijn dagelijkse arbeid als ‘geruchten op internet ontzenuwen’. Eerder werkte hij als redacteur bij Buzzfeed, een Amerikaanse nieuws­site die grossiert in lijstjes met smeuïge verhalen. Destijds was Phillips zelf ook niet vies van het rondpompen van geruchten, geeft hij toe.

Stelling

Tijdens het lezen van Waar­heid moest ik regelmatig denken aan de vorige Amerikaanse president, die volgens de Washington Post op één dag in 2018 maar liefst 139 leugens vertelde. Toch noemt Phillips de naam van Donald Trump slechts twee maal. Sinds de opmars van Trump is het modieus om te beweren dat we in een post-truth-tijdperk leven. Post-truth is misschien wel de belangrijkste misvatting die Phillips met zijn boek wil rechtzetten. Die term impliceert namelijk ten onrechte dat er ooit een zuiver truth-tijdperk is geweest. Van meet af aan hebben mensen voor eigen gewin met de waarheid gemarchandeerd, en Phillips heeft genoeg historische voorbeelden in huis om dat te illustreren. Zo was er de Schotse oplichter Gregor MacGregor, die in 1821 lapjes grond van de niet-bestaande Zuid-Amerikaanse kolonie Poyais verhandelde aan argeloze Britten. Van de honderdzeventig kolonisten keerden er slechts vijftig terug uit de jungle, waar ze de beloofde kosmopolitische hoofdstad ‘St. Joseph’ niet hadden aangetroffen. Met zijn geschiedschrijving probeert Phillips de huidige paniek over nepnieuws en een dreigende infocalyps te relativeren. Al eeuwen wordt er moord en brand geschreeuwd dat de mens zal verzuipen in een zondvloed aan onbetrouwbare informatie.

In 1685 schreef Descartes-biograaf Adrien Baillet: ‘We hebben redenen om te vrezen dat de hoeveelheid boeken die dagelijks zo buitensporig toeneemt de volgende eeuwen in een toestand zal storten die net zo barbaars wordt als die van na de val van het Romeinse Rijk.’ De elites waren doodsbenauwd dat ze door de boekdrukkunst hun poortwachtersfunctie zouden verliezen. Drukpersen werden verboden, koffiehuizen waar mensen informatie uitwisselden moesten hun deuren sluiten. Phillips ziet parallellen met het huidige internet-tijdperk. Hij zegt het niet expliciet, maar laat wel doorschemeren dat ook nu de oplossing niet ligt bij bijvoorbeeld het censureren van sociale media. Zijn formule voor waarheidsvinding klinkt wel erg laconiek.

Opvallende passage

‘Gewoon een paar tellen nadenken. Check de bron. Google een rondje. Sta er even bij stil of het te mooi klinkt om waar te zijn. En we moeten blijven geloven dat het zal werken en dat het uitmaakt.’

Reden om dit boek niet te lezen

Diepgravender dan dit wordt het nauwelijks. Tussen neus en lippen door verwijst Phillips naar een ‘replicatiecrisis’ in de wetenschap: aangezien wetenschappers vooral gesubsidieerd worden voor nieuwe experimenten, komen ze er nauwelijks aan toe om oud onderzoek te toetsen. Hierdoor berust veel van de kennis die we voor waar aannemen misschien wel op een illusie. Maar verder wil Phillips het met zijn boek allemaal niet te ingewikkeld maken. Zijn in-your-face-humor, die past bij de schrijfstijl van het internet, komt in de Nederlandse vertaling enigszins plichtmatig over. Maar misschien was dat in de oorspronkelijke Engelse versie ook al zo.

Reden om dit boek wel te lezen

Uiteindelijk lijkt Phillips’ boek op een Buzzfeed-lijstje met de smeuïgste onzin uit de geschiedenis. Het aardige is dat Phillips op zoek gaat naar het verhaal achter de onzin, en dat ware verhaal blijkt vaak nog veel smeuïger. Je zou Waarheid kunnen omschrijven als clickbait voor de goede zaak. Phillips vertelt dat één van de meest beruchte leveranciers van nepnieuws niemand minder was dan Benjamin Franklin, de Amerikaanse wetenschapper en Founding Father die nu als kampioen van de Verlichting wordt gehuldigd. Franklin hield wel van een doortrapte hoax op z’n tijd. Zo liet hij bijvoorbeeld een rivaliserende uitgever van almanakken in één van zijn kranten doodverklaren. Wat Phillips tijdens het schrijven nog niet kon weten was dat Joe Biden een portret van dezelfde Benjamin Franklin in het Oval Office zou hangen. Grote reputaties maken ons maar al te vaak blind voor de waarheid.

Lees ook:
Nepnieuws bestrijden tijdens de verkiezingen: ‘Het komt uit ons eigen land’

Europa heeft flink ingezet op de bestrijding van online nepnieuws. Het komt ook uit ons eigen land. Hoe ontmasker je dat?