Vandaag viert Jorge Mario Bergoglio zijn tweede lustrum als paus. Tien jaar Franciscus in tien steekwoorden.
Goedenavond
Het is even na achten op 13 maart 2013 en paus Franciscus staat op het middenbalkon van de Sint-Pieter. Hij lijkt enigszins overweldigd door de honderdduizenden gelovigen voor hem op het plein. Een donkere, kolkende zee waarop ontelbaar veel mobiele telefoons lijken te drijven.
Dan pakt hij de microfoon en spreekt die beroemde woorden die voor velen leken te horen bij een nieuwe taal, maar al eeuwenlang in het Italiaans gebruikt werden voor ‘goedenavond’: buona sera.
Primeurs genoeg overigens. Franciscus is de eerste Zuid-Amerikaanse paus, nooit eerder was een jezuïet bisschop van Rome, en de pausnaam die hij kiest is nog nooit gebruikt. Die naam verwijst naar Franciscus van Assisi. De man van armoede en van de vrede, die van de schepping hield en die bewaakte. De heilige van de periferie.
Paus Franciscus zal zijn naam eer aandoen.
Hofleven
Hij besluit te blijven wonen in Casa Santa Marta, het hotel in Vaticaanstad waar de kardinalen tijdens het conclaaf verblijven.
Wel werpt hij nog een blik in het pauselijk appartement in het Apostolisch Paleis, maar hij vindt het te groot, te luxe. De eerste zomer als paus brengt hij niet zoals zijn voorgangers door in dat andere pauselijke paleis, dat van Castel Gandolfo. “De armen kunnen ook niet met vakantie”, is zijn verklaring.
Hij laat het zomerpaleis aan het meer van Albano links liggen. “Castel Gandolfo had iets van een hof, het had de trekken van een hofleven”, zegt hij tegen het persbureau AP. In die tien jaar heeft Franciscus eigenhandig het pauselijke hof – ook dat in Rome – ontmanteld. Hij hervormt de curie, het bestuursapparaat van de kerk, kort kardinalen op hun salaris en laat hen huur betalen voor hun protserige paleisjes. Als Franciscus ergens het verschil heeft gemaakt, dan is het dicht bij huis.
Homo’s
Eind juli 2013 is Franciscus op de weg terug van de Wereldjongerendagen in Rio de Janeiro. Een journalist vraagt Franciscus naar de vermeende homoseksuele escapades van een vertrouweling van de paus. Zijn reactie spreekt boekdelen: “Wanneer iemand homo is, God zoekt en van goede wil is, wie ben ik dan om een oordeel uit te spreken?”
Met dit antwoord verandert Franciscus niets aan de leer van de kerk, maar schept hij wel ruimte, merkt Emmanuel Van Lierde op in zijn recente boek over Franciscus.
Veldhospitaal
Franciscus heeft tot nu toe drie encyclieken geschreven, waarvan die over het milieu, Laudato Si’ uit 2015, de meeste invloed heeft gehad. In de pauselijke exhortatie Evangelii gaudium, De vreugde van het evangelie, schildert hij het visioen van zijn ideale kerk: vrolijk en barmhartig.
Maar het meest pakkende beeld gebruikt Franciscus in een interview met een Italiaans jezuïeten-tijdschrift. De katholieke kerk moet volgens hem zijn als een veldhospitaal na een veldslag, waarbij de wonden van de gelovigen worden geheeld en men op zoek gaat naar diegenen die pijn hebben, zijn buitengesloten of zijn weggevallen. Anders gezegd: van een belerende naar een luisterende kerk.
Nog zo’n pakkende slogan.
Revolutionair
De al eerder genoemde Emmanuel Van Lierde omschrijft Franciscus in zijn boek als een conservatieve revolutionair. De paus is volgens Van Lierde sociaal progressief inzake onderwerpen als armoede, ongelijkheid, migratie en de zorg voor de schepping, maar is ethisch conservatief waar het abortus, euthanasie en gezinszaken betreft.
Een Che Guevara is Franciscus niet. Voor een revolutionair heeft deze paus toch te veel overeind laten staan. Hij is een hervormer, die alles doet binnen de veilige structuren van de kerk.
Een goed voorbeeld is de rol van de vrouw in de kerk. Ruim een op de vijf werknemers in het Vaticaan is nu een vrouw. Dat cijfer werd vorige week op Internationale Vrouwendag bekendgemaakt. Franciscus benoemt regelmatig vrouwen in semi-hoge posities in de Curie, maar werkelijke macht is toch iets anders. Vrouwen hebben geen toegang tot het priesterschap en dat sluit hen dus voor de echte topfuncties uit.
De weg openen naar vrouwelijke priesters, dat zou pas revolutionair zijn. Maar daar is ook Franciscus geen voorstander van.
Gerechtigheid
Onder deze paus heeft het Vaticaan een comeback gemaakt op het wereldtoneel en is actiever dan ooit in de diplomatie, de kunst van het overleg en de bemiddeling die het al eeuwen beheerst.
Franciscus aarzelt niet om zijn charisma als paus in te zetten om de vrede te bevorderen. Niet zelden reist hij af naar gebieden waar het onrustig is. Zoals in 2017 als hij Myanmar en Bangladesh aandoet om aandacht te vragen voor de honderdduizenden verjaagde Rohingya-moslims. Opvallend is dat Franciscus ook op vredesmissie diplomatieke taal mijdt. Hij probeert bruggen te slaan door in toespraken te verwijzen naar christelijke begrippen als gastvrijheid, barmhartigheid en gerechtigheid.
Het maakt deze paus tot een van de weinige geloofwaardige wereldleiders. Des te pijnlijker is dat hij zo weinig kan uitrichten in de Oekraïne-oorlog. Op 22 februari, twee dagen voor de eerste verjaardag van de oorlog, pleit Franciscus nogmaals voor een staakt-het-vuren dat de weg naar een onderhandelde vrede moest banen. Geen van de betrokken partijen is geïnteresseerd.
Doorpakken
Je kan er niet om heen: ook de grootste crisis in de katholieke kerk sinds de reformatie heeft zijn neerslag gehad op het pontificaat van Franciscus. Zijn voorganger Benedictus XVI was al begonnen met de aanpak van misbruikschandalen, maar opereerde uiteindelijk veel te voorzichtig. Aan Franciscus de taak om door te pakken.
In maart 2014 stelt hij de Pauselijke Commissie ter Bescherming van Minderjarigen in en hij stelt bisschoppen aansprakelijk voor de behandeling van misbruikdossiers, maar daar blijft het bij. Als in Chili een groot misbruikschandaal binnen de kerk uitbreekt, treedt hij aarzelend op.
Uiteindelijk neemt hij toch de langverwachte regie. Begin 2019 is er een misbruiktop in Rome, regels worden aangescherpt en het kerkelijk wetboek wordt herzien om misbruikers en wegkijkende bisschoppen beter aan te pakken. Beter laat dan nooit.
Periferie
Wie wil weten waar de prioriteiten van deze paus liggen, kan ook naar de stempels in zijn paspoort kijken. In tien jaar maakt de paus veertig buitenlandse reizen. In totaal bezoekt hij 59 landen, waarvan twee (Cuba en Griekenland) twee keer. Ook op reis heeft deze paus een voorkeur voor de periferie. Wel naar Georgië en Azerbeidzjan, maar niet naar zijn vaderland Argentinië en naar Duitsland.
Ook ons land ontbreekt op het lijstje, terwijl je zou kunnen zeggen dat de geteisterde Nederlandse kerk inmiddels ook tot de periferie van de wereldkerk behoort.
Ondertussen stromen de katholieke kerken in ons land ook onder Franciscus niet vol. Ook de knuffelpaus kan de grote crisis rond kerk en geloof in Nederland niet oplossen.
Synodaliteit
Het is een lelijk woord, daar kunnen we niks aan doen. Maar het ziet er naar uit dat synodaliteit de belangrijkste erfenis van paus Franciscus zal zijn. In 2021 startte de paus met het synodale proces, waarin alle 1,3 miljard katholieken kunnen meepraten over de koers van de kerk. Dit moet leiden tot een katholieke kerk die meer synodaal is, waar iedereen naar elkaar luistert en van elkaar wil leren. Dit alles onder aanvoering van de Heilige Geest.
Aanvankelijk zou die wereldwijde consultatie worden afgesloten met een bisschoppensynode in oktober 2023, maar de paus besluit deze vergadering in tweeën te knippen: een zitting dit najaar en een slotzitting in oktober 2024. Maar wat nu het precieze einddoel is van die synodes, is niet duidelijk.
Soms komt het allemaal nogal chaotisch over. Maar de Heilige Geest creëert eerst chaos, zegt de paus in een interview tegen Emmanuel Van Lierde. Pas daarna volgt de periode van ‘onderscheiding’. Dit laatste is een typisch jezuïtisch begrip. Altijd op zoek naar wat God wil dat op een bepaald moment gebeurt.
Eerst de chaos, pas dan harmonie. Ook na tien jaar blijft het voor veel katholieken wennen.
Levenslang (of toch niet?)
In maart 2015 zegt paus Franciscus in een interview met een Mexicaans tv-station dat hij het gevoel heeft dat God hem maar kort hoofd van de rooms-katholieke kerk zal laten zijn. Maar vier of vijf jaar. “Er zijn er al twee voorbij.” Ook een paus kan zich vergissen.
In februari van dit jaar zegt hij tegen medejezuïeten in Congo en Zuid-Soedan te geloven dat paus zijn iets voor het leven is. (Net als trouwens monarch-zijn van het Verenigd Koninkrijk.) Al sluit Franciscus aftreden niet uit. Er is een recent voorbeeld.
Zeker lijkt dat Franciscus de bisschoppensynodes van 2023 en 2024 nog wil meemaken. Dat geldt ook voor het Heilig Jaar van 2025. Als dat wordt afgesloten, is Franciscus bijna 90 jaar. Ter vergelijking: koningin Elizabeth II werd 96.
Beluister ook onze aflevering van de Roomse Loper, waarin Stijn Fens en Christian van der Heijden met Emmanuel van Lierde het jubileum van de paus bespreken.
Lees ook:
De paus komt homo’s tegemoet, maar is het genoeg?
Volgens paus Franciscus zijn wetten die homo’s discrimineren onrechtvaardig. Homoseksualiteit is geen misdaad, maar een zonde, zei hij onlangs in een interview. Dat wekte verwarring.
Na de dood van Benedictus XVI steekt de conservatieve tegenwind weer op
Paus Franciscus zou het weleens makkelijker kunnen krijgen na de dood van zijn voorganger, was de verwachting. Toch ligt de huidige paus nu weer onder vuur vanuit conservatieve hoek.
