Thomas a Kempis biedt na 550 jaar nog altijd wijze raad

Wanneer voormalig Amerikaans president Bill Clinton het even niet meer zag zitten tijdens de Monica Lewinsky-affaire – die hem bijna zijn presidentschap kostte – pakte hij er regelmatig een boek bij van een schrijver uit Zwolle: De imitatione Christi, oftewel De navolging van Christus, van mysticus en priester Thomas a Kempis. Het boek bood hem steun in die moeilijke tijd, schrijft Clinton in zijn autobiografie.

Clinton is niet de enige bewonderaar van Thomas a Kempis (1380-1471) die deze week 550 jaar geleden overleed. Koning Willem I, Mahatma Gandhi, Vincent van Gogh, Oscar Wilde: allemaal lazen ze de ‘Navolging’ en raakten geïnspireerd door de lessen die het boek bevat. Het is een van de meest vertaalde en gedrukte christelijke boeken na de Bijbel.

Thomas’ sterfdag wordt in zijn voormalige woonplaats uitbundig herdacht, onder andere met tentoonstellingen, openbare kunstwerken, religieuze vieringen en studiedagen. De priester krijgt zelfs een eigen museum in Zwolle. Wie was deze man, die de voor die tijd haast oudtestamentische leeftijd van 91 jaar bereikte?

Thomas is weer even onder ons

“Thomas staat weer op, zou ik bijna zeggen”, zegt Mink de Vries (61) – en inderdaad, eventjes lijkt het of Thomas weer onder de levenden is. De Vries – in het dagelijkse leven docent godsdienst en levensbeschouwing – heeft een witte pij aangetrokken, compleet met koord, middeleeuwse schoenen en wollen muts. Hij staat bij het monument voor Thomas op de Agnietenberg in Zwolle: op die plek stond ooit het klooster waar de beroemde geestelijke het grootste deel van zijn leven doorbracht, tegenwoordig is het een begraafplaats. De zon schijnt, er heerst een serene rust.

De Vries wil het gedachtegoed van Thomas – dat van de religieuze vernieuwingsbeweging waartoe hij behoorde, de Moderne Devotie – breder over het voetlicht brengen. In vol ornaat trekt De Vries regelmatig het land door om wie ook maar wil te vertellen over wat de Moderne Devotie was, en wat we er vandaag de dag nog van kunnen leren.

Zeker in coronatijd heeft Thomas ons veel te zeggen, vindt De Vries. “In deze tijd worden mensen geconfronteerd met iets dat groter is dan zijzelf, dat ze niet onder controle hebben. Dat brengt spanning met zich mee, hoe ga je daar als mens mee om? Hoe moet ik me daartoe verhouden?”

Wat zou het advies van Thomas zijn? “Erken dat het deel van het leven is”, zegt De Vries. “Thomas zegt: wees dankbaar voor wat je vandaag hebt kunnen doen. Omarm de dag, ook al is die niet altijd even leuk. Je kunt wat mij betreft niet zeggen dat het christendom de blijde boodschap is. Uiteindelijk brengt het je rust en geluk, maar het is dwars door het lijden heen.”

Idealen van de vroegste christenen

Om Thomas beter te kunnen begrijpen is enige achtergrondinformatie over de Moderne Devotie onmisbaar. Deze religieuze vernieuwingsbeweging uit de veertiende eeuw keerde zich tegen de misstanden in de katholieke kerk. Oprichter Geert Groote en zijn aanhangers streefden de idealen van armoede en gemeenschapszin na, de idealen van de vroegste christenen. Ze legden daarnaast de nadruk op innerlijke vroomheid, en het leiden van een goed leven.

Overal in Noordwest-Europa ontstonden leefgemeenschappen van ‘Broeders en Zusters van het Gemene (gemeenschappelijke, red.) Leven’, waar deze idealen in praktijk werden gebracht. De Moderne Devoten zetten daarnaast allerlei middelen in om het geloof ook naar de mensen toe te brengen: onderwijs, preken, liederen, vaak ook in de volkstaal.

Thomas a Kempis heeft Geert Groote nooit gekend. Hij werd geboren in het stadje Kempen, in het huidige Duitsland, vlak over de grens. Zijn vader was smid, Thomas’ oorspronkelijke achternaam was dan ook Haemerken, oftewel ‘hamertje’. Als Thomas twaalf jaar is, verhuist hij naar Deventer. Daar volgt hij onderwijs aan de Latijnse School, en hij komt er in aanraking met Florens Radewijns, een vriend van Geert Groote. Radewijns leert hem alles over de Moderne Devotie.

Als Thomas 26 jaar is, treedt hij in in het Bergklooster in Zwolle. Daar schrijft hij de De navolging van Christus, deels gebaseerd op zijn eigen worstelingen, bedoeld als advies voor jonge kloosterlingen. “Thomas was in zijn jonge jaren een perfectionist, hij had het gevoel dat hij altijd tekortschoot in zijn geloof en zijn relatie met God”, zegt De Vries.

“Halverwege zijn leven kwam hij tot het inzicht dat hij dat idee radicaal moest loslaten. Toen kwam hij tot het inzicht: vóór alles mag ik er zijn, en van daaruit mag ik ook fouten maken. Ik moet het licht in mij laten komen, in plaats van krampachtig te proberen om de duisternis uit de weg te gaan.”

Reflecteren op het leven van Jezus

De navolging van Christus is de vrucht van Thomas’ innerlijke zoektocht. In het boek spoort Thomas de lezer aan om naar binnen te keren en te reflecteren op het leven van Jezus, om zo datgene op het spoor te komen wat Jezus tijdens zijn leven moet hebben bewogen – de navolging of ‘uitbeelding’ van Christus. Daarmee zal er iets van God via de mens in de wereld komen.

Daar horen ook beproevingen bij, zegt De Vries. “Ik moet denken aan rapper Ty­phoon (artiestennaam van Glenn de Randamie, red.) Typhoon heeft ook een crisis doorgemaakt, alles ging hem voor de wind maar ondertussen twijfelde hij aan zichzelf: is dit wel wat ik wil doen? Wil ik dit succes wel? Hij raakte in een burn-out. Tot hij ontdekte dat hij zich niet schuldig hoeft te voelen, dat hij goed is zoals hij is. Dat is ook het proces dat Thomas heeft doorgemaakt. Eerst probeerde hij te voldoen aan allerlei verwachtingen, maar later in zijn leven leerde hij: ik mag er zijn, en vanuit die positie mag ik doen. Soms moeten we eerst door een diep dal om tot dat inzicht te komen.”

Ook aanwezig op de Agnietenberg is Henk Olde (89), mede-oprichter van de Stichting Thomas a Kempis in Zwolle. Onlangs schreef hij de gedichtenbundel Zwolle met Thomas op de A28, over Thomas, Zwolle en de Moderne Devotie, gebaseerd op zijn persoonlijke overpeinzingen.

Olde en De Vries willen graag benadrukken dat Thomas en andere Moderne Devoten geen teruggetrokken leven leidden. “Zij dachten: als we de samenleving willen opbouwen, moeten we zorgen voor goed onderwijs, dan moeten we zorgen dat de zorg functioneert, en dat we land en water kunnen beheren, anders kunnen we de monden niet voeden”, zegt Olde.

“Dat onderwijs was voor iedereen, niet alleen voor de hogere kringen”, voegt De Vries toe. “Arme mensen uit Duitsland konden hier op de Agnietenberg gratis onderwijs volgen. Dat was echt uniek.”

Olde heeft ook zo zijn eigen theorieën, bijvoorbeeld over het woord ‘devotie’. “We denken bij het woord devotie vooral aan vroomheid en geloof. Terwijl het veel meer te maken heeft met ‘noaberschap’, dat oude Saksische woord. Het is toewijding, aan de naaste en de gemeenschap. Dat is ook de basis van de Moderne Devotie.”

Hij heeft ook iets uitdagends

Na hun bezoek aan de Agnietenberg gaan Olde en De Vries ter afsluiting nog even naar het centrum van Zwolle. Daar, in de Sassenstraat, komt Thomas pas echt tot leven op een gigantische muurschildering. Het kunstwerk van Donovan Spaanstra werd vorige week onthuld en is onderdeel van het project ‘Wie is Thomas?’ van het Zwolse stadsmuseum Anno.

Olde is verguld met de muurschildering. “Je ziet het in de ogen, die hebben een zekere presentie, expressie”, zegt Olde. “Hij heeft ook iets uitdagends.”

Ook De Vries is onder de indruk. Hij is blij met alle aandacht die er dit jaar is voor Thomas en de Moderne Devotie. Wel is het paradoxaal dat een man die het liefst op de achtergrond was nu in het middelpunt van de aandacht staat. “Van Thomas zelf had dit allemaal niet gehoeven.”

Lees ook:

Deze man vertaalt al jaren het werk van de beroemde monnik Thomas a Kempis

Jacques Koekkoek is al jaren bezig met het vertalen van het werk van de beroemde monnik Thomas a Kempis. ‘Aan zo’n ideale figuur als Christus kan ik niet tippen. Thomas a Kempis is een mens van vlees en bloed, in hem herken ik meer.’