Theoloog des Vaderlands Katja Tolstoj: ‘De opstanding van Jezus wordt te makkelijk als medicijn gebruikt’

Halverwege haar termijn als ‘Theoloog des Vaderlands’ pleit Katja Tolstoj voor een nieuwe theologie. Ze wil naar een geloof dat begint met verbijstering. ‘Ik vind het te makkelijk om snel naar de verlossing in Jezus te wijzen.’

Dertig jaar geleden kwam Katja Tolstoj naar Nederland, maar het verleden van haar vaderland Rusland blijft haar bezighouden. Ze is hoogleraar theologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, waar ze zich specialiseert in de trauma’s die mensen in de voormalige Sovjet-Unie opliepen.

Dit jaar is Tolstoj ‘Theoloog des Vaderlands’, en in die hoedanigheid vraagt ze aandacht voor extreme ontmenselijking, dat al haar onderzoeksterrein was.

Wat is dat, extreme ontmenselijking?

“Ik definieer het als het verdwijnen van alle menselijkheid in een situatie van uiterste uitputting. Voorbeelden hiervan zijn Auschwitz in de Tweede Wereldoorlog of de Goelagkampen in de Sovjet-Unie. Dit zijn situaties waarin mensen alles wat een mens tot mens maakt verliezen, zoals geheugen, relaties en uiteindelijk taal. Auschwitz-overlevende Primo Levi schreef eens dat mensen in die situaties in bepaald opzicht al dood zijn. Er zit geen ‘leven’ meer in hen.

“In de christelijke theologie is er een ‘tijdperk na Auschwitz’, maar er mist nog een tijdperk na de Goelag. Theologen in West-Europa hebben rekenschap afgelegd van het aandeel van het christendom in de verschrikkingen van de Holocaust en het antisemitisme als drijvende kracht daarachter. Ze zijn bijvoorbeeld heel bewust in dialoog gegaan met de joodse gemeenschap. In de oosters-orthodoxe theologie is zo’n proces nog nauwelijks op gang gekomen, op kleine plaatselijke initiatieven na.

“Je ziet dat mensen na zulk groot leed steeds opnieuw gaan nadenken over God. Want als wij als ‘evenbeeld van God’ zijn geschapen en in staat zijn tot zulke gruwelijkheden, wat zegt dat dan over die God? Alles verandert. Ook ons beeld van de mensheid als goed wezen wordt uitgedaagd. Uit onderzoek naar de Goelagkampen en andere plaatsen van extreme ontmenselijking blijkt dat mensen als eerste hun positieve eigenschappen als vriendelijkheid, solidariteit en creativiteit verliezen. Wat er dan overblijft is haat, nijd en jaloezie.”

Valt er dan vanuit de theologie nog wel iets te zeggen?

“Ik denk van wel, maar wat ik zie, is dat christenen als antwoord te snel naar Jezus wijzen. Christenen geloven dat Jezus door zijn dood aan het kruis alle zonden van de mensheid op zich heeft genomen en dat die door zijn opstanding teniet zijn gedaan. Ik vind het belangrijk dat we, voordat we Jezus aanwijzen als antwoord, in eerste instantie naar het lijden in de wereld kijken en van daaruit, uit de diepte, ons antwoord geven. Anders vind ik het te makkelijk.

“Het gevaar is dat de westerse theologie een soort apotheek wordt, wanneer theologie met klare recepten komt over hoe God, de mens en de wereld in elkaar zitten. Ik vind dat de opstanding van Jezus te makkelijk als medicijn wordt gebruikt. Dan gaat het geloof op een happy end in een Hollywoodfilm lijken.”

Hoe moet het dan wel?

“We moeten ons eerst laten verbijsteren over de ellende en gebrokenheid in de wereld, want christelijke theologie begint vanuit het besef dat ook God zich klein en kwetsbaar heeft gemaakt, door in de persoon van Jezus naar de aarde te komen. Voor mij hangt dit nauw samen met leven alsof ik voor God sta. Dit doe je met je hele leven, anders ben je niet geloofwaardig en dan kan je beter stoppen.”

Tolstoj is naast haar werk aan de universiteit mede-initiatiefnemer van het huisvestingsproject voor statushouders: ‘Thuisgevers’. En ze draagt zorg voor een Oekraïense familie in Kampen, waar ze woont. “Vanuit verbijstering kunnen we deze wereld mooier maken, door hele concrete kleine dingen te doen. Als ik voor een lezing uitgenodigd word, maar ook de keuze heb om vluchtelingen te helpen, kies ik liever voor dat laatste.”

Put u wat dit betreft ook specifiek uit de oosters-orthodoxe traditie?

“In de oosters-orthodoxe theologie vind ik een nog onontgonnen gedachte dat ‘het goddelijke’ in alles te vinden is. Het valt me op dat in de getuigenissen van mensen die extreme ontmenselijking hebben doorstaan, het leven via de natuur terugkomt, bijvoorbeeld in de kleine geluiden en geuren. Dit besef brengt je ook tot nieuwe inzichten over de de verhouding van mens en natuur.

“Ik geloof dat er een appel op ons wordt gedaan om recht te doen tegen extreme ontmenselijking. Neem nu de oorlog in Oekraïne: je kan denken dat je daar niets aan kan doen, maar je kan ook in Nederland bijdragen door bijvoorbeeld Oekraïense vluchtelingen te helpen. Daarmee raak je bovendien steeds opnieuw verbijsterd. In gesprek met hen beleef ik het lijden van deze wereld steeds weer opnieuw.

“Met Pasen moest ik bijvoorbeeld aan een Oekraïense vluchteling, die zelf net bijna alles is verloren, het mysterie van Jezus’ dood en opstanding uitleggen. Dat roept de vraag op: was Jezus’ kruisdood, die een paar uur duurde, wel zo erg als het lijden van de mensen in de Goelag, die decennia van fysieke ontberingen en uiterste uitputting moesten doorstaan? De vraag is dan eigenlijk of het lijden van Jezus uniek was, of dat het het zoveelste verhaal van verschrikking in de wereldgeschiedenis is. Deze vraag zet ons op een lastige kruising.”

Tast dit dan niet de fundamenten van het christelijk geloof aan?

“Ik heb zelf de conclusie getrokken dat Jezus’ lijden inderdaad uniek was, maar dat vergt een sprong in geloof, het is een keuze. Ik ken ook mensen die dat besluit niet durven te maken. Ik vind wel dat je moet kiezen. Als je die beslissing niet maakt, ben je niet geloofwaardig. Het is een alles-of-niets-keuze.

“Ik denk dat stilstaan bij de verbijstering, en de erkenning van het grote leed dat mensen in de wereld ervaren, ook kan bijdragen aan het geloof. Juist door aanraking met dit onderzoeksthema is mijn geloof sterker geworden. Het is een continu proces van kiezen voor het geloof, ondanks de verbijstering. Daar hoort soms bij dat je twijfelt aan je geloof of dat het zelfs beproefd wordt.”

Lees ook:

De nieuwe Theoloog des Vaderlands wist al snel dat ze weg moest uit Rusland

De nieuwe Theoloog des Vaderlands, hoogleraar theologie Katja Tolstoj, voelde zich helemaal Nederlands. Tot de oorlog die haar andere vaderland, Rusland, ontketende tegen Oekraïne.