Theoloog Arjan Plaisier: Hoog tijd dat de christelijke spiritualiteit een nieuw leven krijgt

In zijn protestantse gemeente in Apeldoorn kunnen mensen tijdens de kerkdienst naar het kruis voor in de kerk lopen, om erbij te knielen. Ze steken een kaarsje aan, of leggen een gebed in de gebedsschaal. "Het zijn allemaal vormen om het geestelijk leven op te wekken en te stimuleren", zegt dominee Arjan Plaisier. "Alleen al het feit dat de mensen uit hun stoel komen, is daarbij zeer behulpzaam."

Een protestantse dienst, dat is vooral luisteren naar woorden, analyseert Plaisier thuis, in Amersfoort. Lezen uit de Bijbel, een lange preek, gebeden 'die ook nog een verkapte preek zijn'. "Er is heel weinig tijd om te responderen, van de vijf kwartier die een dienst duurt, is het al gauw een uur alleen maar horen", zegt Plaisier. Al doet de gemeente met het zingen natuurlijk wel mee.

Arjan Plaisier (61) was acht jaar scriba van de Protestantse Kerk in Nederland, tot 2016. Sinds twee jaar is hij als dominee verbonden aan de Fonteinkerk in Apeldoorn, een nieuwe gemeente, evangelisch en charismatisch van karakter, een pioniersplek waar wordt geoefend met vormen van christelijke spiritualiteit.

Publiekscolleges

Daarnaast is de theoloog verbonden aan de Protestantse Theologische Universiteit. Hij onderwijst aankomende predikanten over de spirituele dimensie van hun vak. Hij leert ze over de relatie tussen geloof en academische vorming, hij houdt hun voor dat theologie en spirituele praktijken elkaar nodig hebben. Voor die thema's is ook buiten de universiteit belangstelling.

Op verzoek geeft hij deze zomer over die christelijke spiritualiteit drie publiekscolleges voor mensen van buiten. Hij gaat in op vragen als 'hoe manifesteert God zich?, 'hoe vind je jezelf?' en 'waar sta je in deze wereld?' Iedereen is welkom, zeker ook ambtsdragers en kerkelijke vrijwilligers die verdieping zoeken bij pastoraat of evangelisatie. De collegereeks begint dinsdag. Plaisier behandelt dan het thema 'de weg naar binnen.'

Plaisier: "Spiritualiteit is devotie, geestelijk leven, het besef dat er meer is dan het hier en nu. Het is verbonden met praktische vormen. Meditatie, bezinning, stilte, plekken waar levens- en zinvragen opkomen en aandacht krijgen." Daarvoor is volop belangstelling, met name de vormen die op oosterse religies zijn gebaseerd, zijn enorm populair.

Licht van Christus

Maar dat spirituele domein is net zo goed eigen aan het christelijk geloof, zegt Plaisier: "Het christendom kent een schat aan spirituele vormen van geestelijk leven, naast andere religies. Christelijke spiritualiteit is niet iets vaags. Het bloeit op in de ruimte van het geloof van de kerk in God die mens is geworden. Het ontplooit zich in het licht van Christus."

Christelijke spiritualiteit onderscheidt zich van andere inspiratiebronnen, doordat het altijd 'relationeel is', zegt de predikant. Het is gericht op de ander, op God en op andere mensen: "Als christen ben ik in dialoog met de Ander, die zich in mijn innerlijk manifesteert. Hij overweldigt mij niet, maar hij raakt mij aan, teder. Die aanraking is bedoeld om op te staan, in vrijheid te leven en te bloeien in mijn mens-zijn."

"Maar Hij is niet mijn privé-God, hij heeft dezelfde verhouding tot mijn medemens. Over de band van God kom je dus de ander altijd tegen. In de dialoog met God ontstaat er een liefdesrelatie. Het kan nooit een onderonsje zijn. Die liefde moet ook uitstralen naar de medemens. Ik wil niet zeggen dat het in oosterse traditie allemaal ego is, maar in het christendom is die spiritualiteit altijd gekoppeld aan liefde."

Hoofd en hart

De kerk is volgens Plaisier bij uitstek de plek om het geloof ook op deze manier te beoefenen en te beleven. De gevoeligheid daarvoor ziet hij wel toenemen, maar in het algemeen is er nog te veel accent op het hoofd, op 'wat er tussen de oren zit' en te weinig op het hart, vindt hij. Althans, in de protestantse kerk. In de katholieke traditie is daar meer gevoel voor. Daar worden 'de zintuigen meer geprikkeld, kijk alleen al naar het gebruik van wierook, de gewaden, het branden van kaarsjes'. Ook in de oosters-orthodoxe kerken is er meer aandacht voor, met haar rituelen en iconen.

Zo bezien is het Nederlandse protestantisme met zijn nadruk op het woord, binnen de religieuze wereldkaart een uitzondering, erkent Plaisier. "Maar zeg niet dat het niet spiritueel is. Niet voor niets benadrukte Luther het belang van een persoonlijke relatie met God. Juist die lege ruimte van protestantse kerken waar een levend woord klinkt, is bij uitstek spiritueel."

Dat de protestantse kerken vaak moeite hebben met geloof en spiritualiteit, bleek Plaisier ook wel in de tijd dat hij scriba was van de PKN. In gesprekken met kerkenraden ging het over veel over jeugdwerk, over de financiën, over kerkverlating en krimp. "Maar over de vraag wat God voor hen betekende, hoorde ik ze niet. Daar was een groot zwijgen over."

Ledenverlies

Hij wijst ook op een vorige fase, pakweg in de jaren zeventig, tachtig van de vorige eeuw, waarvan de sporen ook nu nog te vinden zijn. De kerk had destijds, vindt de oud-scriba, de blik te veel naar buiten gericht, naar het verbeteren van de wereld, waar het koninkrijk van God zichtbaar zou worden. "In de kerk zat men met de neus op de ruiten, naar buiten te kijken. De ruimte waarin je je relatie met God en zijn genade ontwikkelt, vermagerde. Het geestelijk leven kwam te kort. Het is niet gek dat mensen dat op andere plekken zijn gaan zoeken."

Bijvoorbeeld bij de pinksterbeweging, die wereldwijd sterk groeit, of bij de eveneens groeiende evangelische gemeenten. De pionierskerk in Apeldoorn waaraan Plaisier is verbonden, is juist opgezet om te voorkomen dat er nog meer mensen vertrekken naar zulke geloofsgemeenschappen, waar meer ruimte is voor spiritualiteit.

Tekst loopt door onder afbeelding.

Plaisier: "We moeten niet in paniek raken door het verlies aan leden. We moeten als protestanten nooit zeggen: we gaan een rooms-katholiek dingetje doen en dan hebben we het lek wel boven. Of: we organiseren een combootje, dan hebben we de jeugd ook weer te pakken. Er is binnen de kerken altijd een vernieuwende beweging geweest. Die kan nu vanuit de pinksterhoek komen. Het zou fout zijn om die vanuit een soort allergie te weren. We kunnen die benadering op een eigen manier oppakken, ze kan een goede invloed hebben op de eigen protestantse traditie. Er zijn gemeenten die er gillend bij weglopen. Dat is ook goed, maar voor welke vernieuwingen staan zij dan? Tap dan uit een ander levend vaatje. We zijn onderdeel van een rijke traditie, die het waard is weer een nieuw leven te krijgen."

Taizé

Waar over christelijke spiritualiteit wordt gesproken, valt al gauw het woord Taizé. In die plaats in de Franse Bourgogne vestigde zich in de oorlog een broedergemeenschap, die Joden opving. Ze ontwikkelde zich tot een plek waar jongeren - en volwassenen - van over heel de wereld naar toe trekken om mee te doen in het dagelijkse ritme van vieringen, Bijbel lezen en stilte.

De liederen die er worden gezongen zijn eenvoudig van tekst en compositie. Ze zijn kort en worden in diensten vaak herhaald, om het meditatieve karakter te onderstrepen. In Nederland worden in kerken in een aantal plaatsen Taizé-diensten gehouden. Vaak op zondag, soms op een avond door de week.

Veel diensten zijn in protestantse kerken, soms worden ze gehouden in een katholieke kerk, of zijn ze oecumenisch. Sommige zitten dicht tegen de Taizé-traditie aan, in andere kerken kiezen ze de elementen die aansluiten bij de lokale geloofsgemeenschap.

Tekst loopt door onder afbeelding.

Luisterend bidden en gelovig mijmeren

Als ergens ervaring is met christelijke spiritualiteit, dan is het wel bij de charismatische werkgemeenschap Nederland. Zij wil al 45 jaar lang een 'oefenruimte zijn voor de Heilige Geest', en zo christenen helpen te groeien bij hun 'onvoorwaardelijke toewijding aan God.' "Het is een beweging die ons dichter bij God brengt", zegt voorzitter Henk Reinders, predikant in Driebergen in een PKN-kerk (Protestantse Kerk in Nederland). Dat doet ze door wat hij noemt 'luisterend bidden': gelovigen laten een bijbeltekst op zich inwerken en vragen zich af wat God of de Geest tegen hen zegt. Ze zingen vrolijke opwekkingsliederen, en ook de meer verstilde liederen van Taizé (zie inzet).

En ze worden 'stil bij God', iets wat Reinders 'gelovig mijmeren' noemt. Hoogtepunt van het jaar is de conferentie rond Hemelvaartsdag in Ambt Delden. Daar komen honderden mensen op af, dit jaar hebben zich al 900 mensen ingeschreven. Onder hen veel predikanten, en veel leden van de 'mainstream-PKN', zoals Reinders het uitdrukt. De beweging is verbonden met de oud-katholieke kerk, ze trekt daarnaast mensen uit reformatorische en evangelische kringen.

De vieringen gaan van uitbundige lofprijzingen tot langdurig stil-zijn. "En het kan zijn dat mensen zo ontspannen raken dat ze vallen. Ze rusten in de Geest, noemen wij dat", zegt Reinders, zich ervan bewust dat er in diezelfde mainstream-kerk nogal eens vreemd wordt opgekeken als gelovigen zo lichamelijk reageren. Reinders: "We zien dat vallen niet als kenmerk van het ware geloof. Het hoeft niet, maar het kan gewoon gebeuren."