Theoloog Alain Verheij bindt de strijd aan met de geldgod: ‘Het kan echt anders’

We moeten anders naar geld gaan kijken, schrijft theoloog Alain Verheij. Dat komt het welzijn van alles en iedereen ten goede. Een voorpublicatie uit zijn nieuwe boek, dat dinsdag verschijnt.

Ik heb overwogen om een checklist op te stellen: de Tien Geboden van de goede omgang met geld, of 77 Bijbels geïnspireerde tips om de wereld mooier te maken. Eventueel een uitneembare poster, zodat je die uit dit boek kunt knippen en boven je bed of bureau kunt hangen. Maar ik geloof daar niet zo in.

Nadat Mozes de Tien Geboden aan zijn volk had gegeven, volgden er vele wetten om die geboden uit te werken en uit te spinnen naar vele domeinen van het dagelijkse leven. Bij elkaar opgeteld werden het volgens de traditionele joodse telling 613 wetten. De meeste daarvan zijn ongetwijfeld wijs en vol inzicht. En toch was er meer nodig, vonden de profeten die later in Mozes’ geest opereerden. Een wet is iets van buiten, een externe gedragsregel die je jezelf kunt aanleren als maniertje – maar het gaat om je innerlijk. Echte verandering komt van binnenuit. Daarom zegt God in het boek van de profeet Jeremia: ‘Ik zal mijn wet in hun binnenste leggen en hem in hun hart schrijven.’

Hartenkreet

De bekende Britse natuurgeleerde en televisiemaker David Attenborough kwam in 2020 bij wijze van publiek testament een documentaire uit met de naam A Life On Our Planet. Het is een duidelijke hartenkreet: we moeten die mooie natuur beter beschermen. Daartoe geeft Attenborough aan het einde een aantal concrete, behartenswaardige handvatten.

Zo moeten we zo spoedig mogelijk van grijze naar groene energie overstappen. Armoede moet wereldwijd worden bestreden, en gezondheidszorg bevorderd. Dit geldt ook voor onderwijs, zeker voor vrouwen (een dosis goed feminisme is altijd en overal deel van de oplossing). Grote stukken oceaan, zee en bos moeten met rust gelaten worden, zodat ze kunnen herstellen en floreren in plaats van te worden kaalgevreten door de verlangens van de mens. Dit doet denken aan de wetten van Mozes, waarin mens, dier en land regelmatig verplichte rust krijgen. Tot slot moet er minder grond worden gebruikt voor de agrarische sector. De snelste manier om dit voor elkaar te krijgen is als wij minder of geen dierlijke producten nuttigen.

Een mooi en hoopvol lijstje, maar de echte zeggingskracht van zijn documentaire zit hem niet in de opdrachten die hij ons meegeeft. Het geheim is de schoonheid van de natuur die Attenborough ons al die tijd heeft laten zien, en de liefde ervoor die hij zelf een eeuw lang uitstraalde. Die liefde en schoonheid kunnen de wereld redden op een manier die praktische checklists niet kunnen evenaren.

Dat besef diende zich steeds meer aan tijdens het schrijven van mijn boek. De manier om een nieuwe wereld vorm te geven, een ‘koninkrijk van God’ zo je wilt, moet komen doordat we dat zelf willen, met hart en ziel. Door liefdevol en passievol een nieuwe weg in te slaan en geen seconde spijt te krijgen van onze ommekeer.

Bij het schrijven van mijn boek heb ik bijna elke dag gedacht: ik neem het op tegen een macht die ik onmogelijk kan verslaan. Die macht is de onzalige cocktail van geld, hebzucht, verliesangst, expansiedrang en gemakzucht waardoor onze sociaal-economische systemen zijn geworden zoals ze zijn. In de Bijbel heette hij mammon, geldgod, en zoals elke god is ook deze groter en machtiger en angstaanjagender dan één individu.

Vakje in het stemhokje

Toch hoeft de mammon niet het laatste woord te krijgen. Het kan namelijk echt anders, en het heeft werkelijk zin om naar verandering te zoeken. Ook dat heeft weer te maken met vertrouwen. Dat vertrouwen kun je op verschillende zaken richten. Sommigen vertrouwen op de politiek, en inderdaad maakt het nogal uit welk vakje je rood maakt in het stemhokje. Er zijn leiders nodig die een visie hebben voor een nieuwe wereld, en stemmers die hun eigen kortetermijnbelang daaraan ondergeschikt maken.

Daarnaast zijn er mensen die hun hoop gevestigd hebben op briljante wetenschappers en op technologie. Een schip dat de plastic soep uit onze oceaan kan vissen, zonnepanelen die het werk van kolencentrales overnemen, een magnetische trein die korte vluchten overbodig maakt. Zonder wetenschappers waren we nog een stuk verder van huis, en wetenschap zal een cruciale rol spelen in het creëren van een mooiere wereld.

Verder kun je op de markt vertrouwen – een onmisbare mediator voor onze verlangens en ons aanbod. De redenering is dat een vrije markt zal zorgen dat zoveel mogelijk mensen zoveel mogelijk van hun wensen zo goed mogelijk vervuld zien worden. Door ethisch verantwoorde aankopen te doen, kun je een signaal afgeven aan de markt. Een succesverhaal in dezen is het scharrelei, dat inmiddels vrijwel de norm is in het supermarktschap. Ook fairtrade chocolade, bananen en koffie zijn steeds vaker te krijgen, simpelweg omdat er vraag naar bleek te bestaan.

Opperrabbijn

Ik geloof tot op zekere hoogte in al deze routes, maar verwacht er niet alle heil van. Maar wie moet het dan doen, als ik het niet kan en de politiek, de uitvinder en de markt ook niet helemaal? Het antwoord is: wij. In zijn testament Morality heeft wijlen opperrabbijn Jonathan Sacks gepleit voor een samenleving die steeds meer van ‘ik’ naar ‘wij’ gaat. De staat en de markt zullen er altijd zijn, en daarnaast zullen er altijd individuele gezinnen zijn met individuele verhalen en verlangens. Tussen de politiek en de economie aan de ene kant, en individuele huishoudens aan de andere, bestaat een morele laag. Dat is de maatschappelijke laag van coöperaties: mensen die lokaal of regionaal of zelfs internationaal belangeloos samenwerken om de wereld te verbeteren. Van díe laag moeten we het hebben.

Het zijn bewegingen van vriendengroepen, buurtsamenwerkingen, kunstenaars, denkers, makers, bouwers, idealisten, leraren, onderzoekers, inkopers, consumentencollectieven, geloofsgemeenschappen, delers, gevers, lezers, die daadwerkelijk verschil kunnen maken in onze samenleving. Alleen wij samen kunnen de geldstromen verleggen, de besmettelijke vreugde van het ‘genoeg’ uitdragen en de planeet beschermen. In de kracht van het aanzwellende collectief moeten we ons vertrouwen stellen.

Druppel op een gloeiende plaat

De vraag die zich vervolgens aandient is: kunnen we eigenlijk wel verschil maken? Het is helemaal niet gek als we te cynisch of moedeloos worden om te geloven dat verandering mogelijk is. Je kunt zuiniger omgaan met de elektriciteit in je huishouden, maar intussen staan er grote billboards kilowatts te vreten langs een lege weg. Je kunt jezelf behelpen met tweedehands elektronica, maar intussen krijgen talloze zakenlui elk jaar een nieuwe mobiel en leaseauto. Voor veel ontmoedigde idealisten voelt het verbeteren van je persoonlijk leven als een druppel op een gloeiende plaat.

Daarop kunnen we Jesaja nog eens loslaten. In een eerder hoofdstuk hoorden we hem spreken over gratis water en gratis voedsel. Hij droomde voortdurend de onmogelijke droom van een geheel vernieuwde gang van zaken. En hij wist dat die er kon komen. Zo ging hij namelijk verder: ‘Zoals regen of sneeuw neerdaalt uit de hemel en daarheen niet terugkeert zonder eerst de aarde te doordrenken, haar te bevruchten en te laten gedijen, zodat er zaad is om te zaaien en brood om te eten – zo geldt dit ook voor het woord dat voortkomt uit mijn mond: het keert niet vruchteloos naar mij terug’.

Als je dit leest, kan die ene druppel die jij toevoegt net zo goed de druppel zijn die de emmer doet overlopen: het laatste zetje naar de gewenste verandering. Het goede woord, het goede voornemen en de goede daad kunnen ineens de druppel zijn waarnaar Jesaja verwijst in het citaat van zojuist.

Vogels van de hemel

Van dit soort vergelijkingen is de Bijbel helemaal vergeven. Alles is gericht op het kleine gebaar, de kleine beweging die een grootse uitwerking heeft. Jezus zelf gebruikte dit motief misschien wel het vaakst. Zo vergeleek hij het koninkrijk van God, de nieuwe wereld waar hij naartoe wilde werken, met een zaadje. ‘Het is als een zaadje van de mosterdplant, het kleinste van alle zaden op aarde wanneer het gezaaid wordt. Maar als het na het zaaien opschiet, wordt het het grootste van alle planten en krijgt het grote takken, zodat de vogels van de hemel in zijn schaduw kunnen zitten.’

Het is een alledaags voorbeeld, waarmee Jezus wil betogen hoe enorm de kracht van een vruchtbaar idee is: het begint als iets onbeduidends, maar bloeit mooi en indrukwekkend op.

We weten dat hijzelf twaalf leerlingen heeft gekozen – het komt over als een allegaartje van vissers uit het dorp, en anderen die hij in het voorbijgaan bij zich riep. Naast hen had Jezus nog vele andere aanhangers, onder wie groepen vrouwen. Een van die volgelingen zegt tegen Jezus: ‘Maar wij hebben alles opgegeven om u te volgen’. Tegen hen zegt Jezus dat ze honderdvoudig beloond zullen worden. Verloren ze vrienden vanwege hun idealen? Ze zullen honderd nieuwe vrienden krijgen. Gaven ze hun huis op vanwege hun idealen? Ze zullen honderd nieuwe huizen krijgen.

Klein clubje

Dat krijgt effect vanaf het moment dat Jezus’ kruisdood zeven weken geleden is, en zijn leerlingen de geest krijgen. Dit heet het Pinksterfeest. Ze besluiten volop in te zetten op een gezamenlijk leven in overeenstemming met de leer die Jezus hun heeft meegegeven. Dat betekent in de eerste plaats dat ze al hun bezittingen met elkaar delen, en wat ze over hebben aan de armen geven. Ze zoeken elkaar elke dag op en delen hun maaltijden en huizen. Arm en rijk zijn er bij elkaar, mensen met een beperking en mensen zonder burgerrecht worden er omhelsd, vrouwen spelen vanaf dag één een cruciale rol. Wat begon bij één mens en zijn twaalf volgelingen, wordt een rap groeiende beweging.

Voor iedereen die nog twijfelt aan de effectiviteit van een klein clubje onverbeterlijk idealistische mensen: uiteindelijk veroverde deze onwaarschijnlijke en kansloze sekte van een timmerman en wat vissers in een afgelegen provincie het complete Romeinse Rijk, om de grootste religie ter wereld te vormen. Vertel mij dan nog eens dat investeren in een nieuwe wereld weggegooide moeite is.

Alain Verheij
Geld & goed. Hoe we de wereld echt kunnen verrijken
Atlas Contact; 192 blz., € 21,99

Lees ook:

‘Gezondheid is niet de afwezigheid van ziekte, maar het vermogen om met het leven om te gaan’

Arts en onderzoeker Machteld Huber maakt school met haar ideeën over ‘positieve gezondheid’. Van de krachten die gezond maken, vindt ze zingeving ‘de sterkste’. Waar haalt ze haar ideeën vandaan?