Stop met de fixatie op coronacijfers - het is nu tijd voor bezinning, zegt de Denker des Vaderlands

Na jaren vol cijfers over corona is het tijd om na te denken over de betekenis ervan, zegt Denker des Vaderlands Paul van Tongeren. ‘We kunnen slecht omgaan met onzekerheid, geduld en doodsangst.’

Twee lange jaren domineerde de ic-bezetting het nieuws. Voorpagina’s, het journaal, liveblogs, alles was ‘gefixeerd op cijfers’, zegt Denker des Vaderlands Paul van Tongeren. “Het ging over vaccinatiegraad, r-getal en grafieken. Maar waarom hebben we ons niet beziggehouden met wat die crisis voor ons betekent?”

Toen theoloog en filosoof Van Tongeren in 2021 aantrad als Denker des Vaderlands, kondigde hij aan zich juist met ‘betekenis‘ bezig te gaan houden. “Daar gaat het in leven en denken over”, zei hij in Trouw. “Maar ik merk soms tot mijn schrik dat het niet eenvoudig is om het te laten zien.” Nu, een jaar later, gaat hem dat makkelijker af. Hij ziet de betekenis, kijkend ‘in de spiegel die corona is’. “Waarom is dit voor ons zo ingrijpend? Waarom zijn wij zo ongeduldig, en hoe zijn we zo ongeduldig geworden?”

In de vragen na de persconferenties proefde Van Tongeren een terugkerend thema: onzekerheid. “Het refrein was: kunt u perspectief bieden, wanneer is het precies over? Dat was vreemd - die ministers hebben het virus niet in hun macht. Symptomatisch was het ook: zo slecht kunnen we dus tegen onzekerheid. Toch bogen we ons daar niet over, maar kregen we dashboards, routekaarten en stappenplannen.”

Corona heeft ons ingescherpt wat we eigenlijk al wisten, zegt Van Tongeren: dat het leven slechts beperkt maakbaar is. Toch bleef dat verzwegen. “Almaar ging het over technische gegevens over covid, in een krampachtige poging om greep te krijgen, om maakbaar te maken wat ons overvalt. Die fixatie op cijfers heeft ons wel geholpen om razendsnel een vaccin te ontwikkelen, maar ze verdrong ook de bezinning op het gegeven dat zo’n pandemie ons gewoon kan overkomen.”

Opkomende angst

Hij brengt het begin van de coronacrisis in herinnering, toen het crematorium in de Italiaanse stad Bergamo de toevoer van doden niet meer aankon. “Ik zag het ‘s avonds op het journaal. ’s Ochtends erna zette ik de radio aan en dacht: hé, al die mensen die ik nu hoor, die zijn er nog.”

Even voelde hij ‘de mentale pijn dat dit het einde kon zijn, dat de helft van de bevolking als bij een pestepidemie kon wegvallen’, zegt Van Tongeren. “Ik was de enige niet die bang was voor de dood. Dat verklaart die grote, onvoorstelbare gehoorzaamheid aan de overheid. Iedereen bleef binnen. Uit angst. Die plotseling opkomende angst vertelt mij: ik realiseer me doorgaans te weinig dat zulke dingen kunnen gebeuren. Dat het einde zomaar nabij kan zijn. Met een Sire-campagne worden we nu aangemoedigd over de dood te praten, waarom deden we dat al niet door corona?”

In twee coronajaren vielen in Nederland ruim 21.000 coronadoden. Van Tongeren wijst daarnaast op de ‘sociale ellende’. “Mensen die in isolatie dood gingen. Dat was verschrikkelijk, voor de stervenden en hun geliefden. En bij jongeren die met elkaar willen ontdekken wie ze zijn, is serieuze, en ik vrees blijvende schade aangericht.”

Het virus kreeg hem wel even te pakken - ‘ik zit in de gevarenzone, ik ben 71' - maar dat kwam hij goed te boven. “Van de lockdowns heb ik verder weinig last meer gehad. Ik ben iemand die genoeg heeft aan een boek en een stoel en een bos in de buurt. De zeventiende-eeuwse denker Blaise Pascal zei al dat alle ellende op de wereld begint bij het feit ‘dat mensen niet in hun kamer kunnen blijven’. Wat me verbaasde, is dat zoveel mensen de verstrooiing van horeca, feesten en evenementen blijkbaar nodig hebben. De coronatijd werkt als een vastenperiode, waardoor we ons zijn gaan realiseren hoe afhankelijk we van vertier zijn geworden.”

Dat ‘we’ relativeert Van Tongeren meteen. “Ik had daar vóór de pandemie ook al weinig behoefte aan. Ja, misschien ben ik een uitzondering, en ik ben geprivilegieerd, door mijn pensioen, mijn huis met een tuin. Maar het is ook de houding waardoor ik er weinig onder heb geleden.”

Eerst rustig nadenken

Die houding bestaat bij Van Tongeren uit verwondering, en de neiging om niet meteen ergens wat van te vinden, maar eerst rustig na te denken. Noem het een beschouwelijke houding. Daar is kennelijk behoefte aan, zegt Van Tongeren. Hij ziet het aan de populariteit van de stoïcijnse levensfilosofie, twee millennia oud, en inmiddels een hit op YouTube. Of die echt helpt, betwijfelt Van Tongeren. “Maar het kan geen kwaad je aan haar grondregel te houden: maak je niet druk over dingen waar je toch niks aan kan doen. Daardoor doet de stoa het goed in tijden van chaos. Je zag het ook tijdens de Nederlandse godsdienstoorlogen in de zestiende eeuw. Door het stoïcisme trek je je wat minder aan van wat er om je heen gebeurt, en concentreer je je op je innerlijk.”

Is er een betere filosofie voorradig? “Als Denker zie ik niet één ‘wijsgerig vaccin’, ik selecteer geen bepaalde school voor een bepaalde periode of kwaal. Belangrijker is om reflexiever te leven. Dat kun je bij allerlei denkers leren. Neem Michel Foucault. Hij schreef in de jaren zeventig over ‘biopolitiek’. Die is nog nooit zo concreet geworden als tijdens de persconferenties. Nooit oefende onze overheid zoveel biomacht uit, door zich zo intensief en bijna dagelijks met de gezondheid en vrijheid van haar burgers te bemoeien.”

Van Tongerens advies voor de komende tijd is dat we, beter laat dan nooit, in de coronaspiegel kijken. “Dan zien we onszelf en vergroten we onze zelfkennis - de taak van alle filosofie. En laten we niet alleen kijken hoe we technisch uit deze crisis raken, maar ook naar de reden waardoor we in de problemen zijn gekomen.”

Lees ook:

Een blik op wat de coronacrisis ons over onszelf heeft geleerd

Het idee dat het coronavirus in China, in Italië dan wel onder de grote rivieren een pas op de plaats zou maken, berustte op een gevoel van onkwetsbaarheid, schreef de Denker des Vaderlands in december 2021. Als je je dat realiseert, “zie je dat het een illusie is en zelfbedrog”.