Stoïcijns leven: is die crisisfilosofie wel zo fijn?

Naar welke filosofie grepen we tijdens corona? Bestaat er een mentaal vaccin? Jazeker. Het is een middel zo oud als de jaartelling: word stoïcijn. De Denker des Vaderlands René Gude, die trouwens stierf voordat covid zich aandiende, omschreef het stoïcijnse denken als een ‘trainingsprogramma om een beetje ongevoelig te worden voor de grillen van de buitenwereld’. Uiterst geschikt dus als ‘crisisfilosofie’.

Die had succes. Het aantal volgers van de instagrampagina DailyStoic steeg in de coronaperiode met een half miljoen naar 1,4 miljoen. Stoicreflections zag zijn volgersschare op Instagram in die periode verdubbelen tot 800.000. De pagina’s staan vol wijsheden die op een tegel passen, zoals ‘Wie lijdt voordat het nodig is, lijdt meer dan nodig is’, een citaat van Seneca. Een basisinzicht van de stoïcijnen is dat je leert onderscheiden tussen wat je kunt beïnvloeden en dat waar je geen controle over hebt en dat je moet wegblijven van het laatste.

Begin van de jaartelling

In grote landelijke kranten kreeg het stoïcisme in de coronajaren meer aandacht dan ervoor. Psychologen, filosofen en andere moderne dominees wezen de weg naar het begin van de jaartelling, toen Seneca, Epictetus en de Romeinse keizer-filosoof Marcus Aurelius hun ideeën optekenden.

Maar is het stoïcisme wel zo’n geslaagde crisisfilosofie? Op het blog Philosophy Talk was Stanford-hoogleraar letteren en filosofie Joshua Landy in 2020, aan het begin van de pandemie, nog positief. ‘De beste wijsgerige hulp leveren waarschijnlijk de stoïcijnen die adviseerden om je niet bezig te houden met waar je niets aan kunt veranderen.’ Nu, twee coronajaren later, is hij minder lovend op het blog.

Het is fijner om onopgegeten te blijven

Hij gaat daarin vooral in op Marcus Aurelius’ Meditaties. Je kon volgens de keizer-wijsgeer maar het beste onaangedaan door het leven gaan. Landy: ‘Hij suggereert dat we ons niet al te druk moeten maken of we nu wel of niet door een leeuw worden opgegeten. Natuurlijk is het volgens Marcus fijner om onopgegeten te blijven, maar het enige wat ertoe doet is deugd, het enige schadelijke is ondeugd.’

En omdat een voorzienigheid heerst over het universum, zal er wel een uitstekende reden zijn dat jij nu als lunch in die leeuwenmuil hangt, al begrijp je dat zelf niet. ‘Hou dus op met dat emotionele gedoe, raadt Marcus aan, en gebruik je verstand. Dan ontdek je dat jou eigenlijk geen leed wordt aangedaan.’

Het moge duidelijk zijn: Landy is niet laaiend enthousiast meer over het stoïcijnse levensideaal. ‘Met een stoïcijnse houding heb je waarschijnlijk minder last van stress en verdriet. De doodsangst wordt er ook minder van. Maar mijn probleem is: willen we echt geen verdriet ervaren wanneer we een geliefde verliezen?’

Wie wil er eindigen als een onverstoorbare robot?

Dan haalt Landy Epictetus aan. Die vroeg zich af wat voor leed je nog te vrezen hebt als je bij het knuffelen van je kind fluistert: ‘morgen ga je dood’. Memento mori, u weet wel: denk eraan dat je sterfelijk bent. Nou, reageert Landy verontwaardigd, als z’n kind doodgaat, dan voelt hij ‘veel leed, echt groot, gigantisch verdriet, karrevrachten vol’.

Stoïcisme kan ons helpen om kalmte te vinden, rust en onverstoorbaarheid, concludeert Landy. ‘Maar wil ik wel eindigen als een onverstoorbare robot?’