'Stilte is het begin van luisteren'

De allereerste scene van de documentaire 'In Pursuit of Silence' maakt direct duidelijk: stilte is een geluid. In dit geval het geluid van de wind die ruw door een immens maïsveld blaast. De planten deinen ritmisch op en neer. Het geritsel van duizenden stroeve maïsbladeren klinkt oorverdovend. Stilte is een geluid, dat niet noodzakelijkerwijs bijster stil hoeft te zijn.

Maar stilte is nog veel meer. Regisseur Patrick Shen reisde de wereld rond om verschillende vormen van stilte vast te leggen. Bekendere en minder bekende taferelen komen voorbij in de film. Een jongeman die een stiltegelofte heeft gedaan en te voet rondtrekt door de Verenigde Staten. Een theeceremonie in Japan. Het kabbelend water van een beek. Een minuut stilte voor een overledene. "Maar van alle vormen van stilte die ik ben tegengekomen, maakte die in het Japanse Zen-klooster het meeste indruk op me", zegt Shen.

Geen scheidslijn

De Amerikaanse regisseur is in Europa om zijn documentaire te promoten. Hij is zojuist vanuit Italië naar Frankrijk gereden en klinkt wat vermoeid. Maar wanneer hij vertelt over zijn ervaringen in Japan, neemt het enthousiasme de overhand. "Het bezoek aan dat klooster had veel impact op me. Wat me vooral aanspreekt aan de vorm van stilte die daar heerst, is dat ze onderdeel is van het dagelijks leven", zegt de regisseur. "De monniken zijn één met de stilte en hun omgeving. Er is wat dat betreft geen scheidslijn. Daar zie je heel goed dat stilte niet alleen een akoestisch fenomeen is, maar ook een manier om innerlijke rust en evenwicht te vinden. Ik vond dat een bijzonder waardevol inzicht."

Uit zowel de film als het gesprek met de regisseur, blijkt dat Shen stilte zonder uitzondering als iets waardevols ziet. Voor hem is stilte een natuurlijke staat van zijn voor de mens. Hoe verder we er van wegraken, hoe minder menselijk we worden, vindt hij. "In vroegere tijden was stilte essentieel. Want anders kon een mens een roofdier niet horen naderen. Stilte was zodoende letterlijk van levensbelang. De mens kon simpelweg niet zonder."

Geluidshinder

Hoe anders is dat in onze huidige samenleving. "We zijn totaal verwijderd geraakt van die natuurlijke stilte", aldus Shen. "In mijn film komt een evolutionair bioloog uit Japan aan het woord. Die stelt dat ons DNA nog altijd is afgesteld op de relatieve stilte van de natuur. Binnen enkele eeuwen is onze omgeving ontzettend luidruchtig geworden. In evolutionaire termen is dat een extreem korte periode. Onze lichamen hebben niet de tijd gehad om zich aan te passen aan ons huidige leven, dat bol staat van het geluid."

Niet lang nadat Shen was begonnen met het filmen van zijn documentaire, las hij over de schadelijke gevolgen van al die geluidshinder. "De data uit onderzoeken van organisaties als de Wereldgezondheidsorganisatie, die ik onder ogen kreeg, vond ik ronduit schokkend." Daaruit blijkt dat structurele geluidshinder wereldwijd een van de grootste bedreigingen vormt voor de volksgezondheid. Shen: "All this noise is killing us. We krijgen er stress van en andere gezondheidsproblemen. Ik hoop dan ook dat mijn film bijdraagt aan het bewustzijn van de noodzaak van stilte."

Oorverdovend

Hoe onvoorwaardelijk positief Patrick Shen praat over stilte, zo genuanceerd is de Londense filosofe Salomé Voegelin. Stilte is volgens haar allerminst een natuurlijke staat van zijn voor de mens. "Je moet maar eens een paar dagen diep in een bos of regenwoud verblijven. Daar is niets stils aan. De geluiden kunnen er oorverdovend zijn, vooral in de ochtenduren. Rust vind je er ook niet: de nacht in de natuur is vooral erg eng, met beesten en vreemde geluiden."

Voegelin vindt het belangrijk dat we stilte niet zien als het tegenovergestelde van noise - lawaai. "Die oppositie klopt niet. Het is beter om het over de eigenschappen van geluid te hebben. Geluiden kunnen luid zijn of juist stiller." Daarbij is de context erg belangrijk, benadrukt Voegelin. "Ieder geluid heeft de potentie om lawaaierig te zijn."

Dat heeft onder andere te maken met de wenselijkheid van een geluid voor de toehoorder. Voegelin: "Een zacht krassend geluid, kan extreem vervelend zijn als je in slaap wilt vallen. Het bijwonen van een concert met harde muziek, is voor veel mensen dan weer een ultieme vorm van genot. Het is dus niet zwart-wit. Stilte is niet per se goed en geluid niet automatisch slecht."

Persoonlijke relatie

Hoe iemand een geluid ervaart, is erg persoonlijk zegt Voegelin. "Als je als kind een fijne jeugd hebt gehad in een huis naast een druk café, associeer je kroeggeluiden - gelach, gepraat en muziek - misschien met gelukzalige gevoelens. Andere mensen zullen die geluiden dan weer ervaren als overlast." Je persoonlijke relatie met een geluid is dus mede bepalend voor hoe je dit ervaart.

Ook geluidshinder is volgens de filosofe in zekere mate subjectief. Dat heeft niet per se te maken met het aantal decibellen. "Wie naast een drukke snelweg woont of bij een vliegveld, kan ziek worden van al dat geluid. Maar ook minder extreme geluiden kunnen je gezondheid negatief beïnvloeden. Als je in een gehorig huizenblok woont en je buren hebben constant muziek met een beat aan staan, kan je stressniveau al behoorlijk stijgen. Die muziek hoeft dan niet eens uitzonderlijk hard te staan."

Luisteren

Voegelin denkt dus genuanceerd over stilte, maar ook zij stelt dat een bepaald akoestiek evenwicht cruciaal is voor de mens. In haar eerste boek 'Listening to Noise and Silence' schreef ze dat stilte niet de afwezigheid is van geluid, maar het begin van luisteren. De filosofe ziet stilte daarmee niet als een op zichzelf staande waarde, maar als een gelegenheid die sociaal gedrag mogelijk maakt.

"Als ik die zin vandaag had opgeschreven, zou ik de woorden 'luisteren naar andere mensen en andere dingen', toevoegen", zegt Voegelin. "Want daar gaat het uiteindelijk om. Als je kunt luisteren naar de geluiden om je heen, ga je beseffen hoe je jezelf verhoudt tot de wereld en tot anderen. Sociale interactie is essentieel voor ieder mens. In die zin kunnen we niet zonder een zekere mate van stilte. Die is dan vooral functioneel, geen doel op zich."

Niet dat luisteren makkelijk is, zegt ook Voegelin. "Je moet er wegwijs in worden gemaakt en mee oefenen. Het zou goed zijn als er bij muzieklessen op school meer aandacht komt voor luisteren. Ook het maken van soundwalks met kinderen is nuttig. Je luistert tijdens het wandelen dan heel bewust naar alle 'kleine' geluiden om je heen. Dat is leerzaam, maar vooral heel erg leuk."