Stierf Jezus voor onze zonden?

Morgen is het de dag van de stervende Jezus aan het kruis. Ook in geseculariseerd Nederland is de herdenking van Jezus' dood op Goede Vrijdag nog altijd springlevend. Vanavond trekt The Passion vanuit de Bijlmer weer een paar miljoen kijkers. En ook al bezoeken vele duizenden Nederlanders jaarlijks de Matthäus-Passion 'puur voor de muziek', toch worden ze daar in drie uur tijd nauwgezet door het verhaal van Jezus' lijden en sterven heen gesleept.

Het theologisch elftal reflecteert daarom vandaag op Jezus' dood aan het kruis. Moest hij sterven 'voor ons en onze zonden', zoals het klassiek beleden wordt? Of is dat een achterhaalde gedachte?

"In mijn tienertijd was ik lid van een evangelische gemeente. Daar heb ik het 'bloedig kruisoffer' nogal nadrukkelijk meegekregen, vooral via de liedcultuur", vertelt Alain Verheij, schrijver en blogger. "Welke zondag van het jaar het ook was, in zekere zin was het daar altijd 'Goede Vrijdag'. We zongen altijd over het bloed van Jezus dat ons redt. Een vriend van me merkte ooit scherp op dat het net leek of we meer belang hadden bij een dode Jezus dan bij een levende. En inderdaad, als je de obsessie met bloed en Jezus' gewelddadige dood in de Opwekkingsliederen bekijkt is het in de kerk soms net vijftig tinten grijs.

"Van die al te strakke orthodoxie nam ik op een gegeven moment afscheid. Ik begon te zien dat Jezus meer was dan iemand die voor ons kwam sterven. Hij vertelde gelijkenissen en deed wondertekenen die juist over het leven gingen. Hij gaf morele lessen. Ik ging zien dat de Bijbel verschillende lagen heeft die ook gewoon over ons leven gaan en niet alleen over Jezus' dood. Ik ontdekte dat het in de oosterse orthodoxie niet zozeer draait om het kruis, maar om de opstanding en Jezus' overwinning op de dood. Mijn oude geloof in het kruis moest eerst gekruisigd worden."

Zondig

"Wat ik een manco van de hele klassiek theologische traditie vind", vertelt Matthias Smalbrugge, hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de Vrije Universiteit, "is dat het fenomeen zonde het complete spel bepaalt. Wij mensen zitten met een probleem, namelijk dat we zondig zijn. God kan niet anders dan dat probleem op te lossen. Hij moet reageren op ons probleem. Dan heb je in feite geen theologie meer, maar antropologie. De mens met zijn problemen staat centraal en God is er om dat op te lossen.

"In de theologie worden van oudsher twee dingen met elkaar verbonden die geen enkel logisch verband hebben. Aan de ene kant heb je het besef dat de mens zondig is. Aan de andere kant heb je de onbegrijpelijkheid van Jezus aan het kruis. Die twee zaken worden vervolgens aan elkaar gekoppeld in een logisch, kloppend systeem: 'God moest zijn zoon zenden om voor onze zonden aan het kruis te sterven'. Dat is religieuze taal die het geheim schendt, zoals Dietrich Bonhoeffer het noemde."

Verheij: "Ja, cosmic child abuse is Jezus' kruisdood ook wel genoemd. Toch ben ik wel weer teruggekomen bij de centrale betekenis van het kruis. Daarbij hielp een schilderij van Marc Chagall, 'De witte kruisiging'. In 1938 stond bij deze Joodse kunstenaar nota bene het christelijke symbool van het kruis centraal in dit schilderij waarin hij de gruwelen van de Kristallnacht verbeeldde. Het lijden van Jezus kon dus ook symbool staan voor het antisemitische geweld in de wereld. Dat gaf bij mij de impuls dat Jezus aan het kruis dus gaat over het lijden van ons allemaal. Die gedachte rekende af met mijn moralistische geloof dat ik bij elk biertje dat ik te veel dronk weer verantwoordelijk zou zijn voor een spijker in de pols van Jezus. Nog altijd krijgen sommige kinderen te horen dat elk snoepje dat je pikt weer een zweepslag voor Jezus is. Die zonde waar Jezus voor kwam is niet zozeer wat jij en ik fout doen, maar is de algehele staat van de mensheid en de wereld. Onze worsteling met de imperfectie. Wat we elkaar aandoen en wat ons overkomt."

Gods afwezigheid

Smalbrugge: "Het kruis staat voor mij niet symbool voor Gods oplossing van de zonde. Ik vind dat The Passion met zijn dramatische vertolking van Jezus' kruisweg te veel voortborduurt op dat oude patroon. Wij hebben God tegenwoordig niet meer nodig als verklaring voor het kwaad en ook niet als oplossing ervan. Het kruis staat veeleer voor Gods afwezigheid in deze wereld. 'Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?' is niet voor niets Jezus' diepste uitroep aan het kruis. Het is Gods erkenning van onze onafhankelijkheid.

"Tegelijk is het kruis Gods erkenning dat het leven vaak op mensonterende wijze geleefd wordt. Het lost geen enkele ellende op, maar maakt haar in alle verschrikkelijkheid zichtbaar. Daarmee is het ook een teken van verlangen naar een ander leven. Een diep verlangen naar wat de Bijbel een 'nieuwe schepping' noemt.

"We vinden het kruis absurd, maar herkennen dat verlangen toch. De hele diepe vervreemding die het kruis oproept en tegelijk het besef: 'Dit gaat over het wezen van ons bestaan', daaruit verklaar ik de blijvende populariteit van de Matthäus. We leven zonder God en worden toch door dit verhaal geraakt."

In het Theologisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee Theologen uit een poule van elf. Lees hier meer afleveringen van deze rubriek.