Schrijven tegen de angst

De verstoorde band met de natuur is een van de grote filosofische thema's van nu. Opvallend vaak voert optimisme de boventoon.

‘Niet denken, maar doen!’ zou een goede slogan zijn geweest voor de klimaattop in Egypte in november. Ontwikkelingslanden drongen er bij rijke landen op aan hun solidariteit te tonen, want minder vermogende landen hebben nu al last van klimaatschade, zoals het door water geteisterde Pakistan.

Daadkracht mag dan een goed mantra zijn voor ­bestuurders op een klimaattop, er is wel degelijk ook ­behoefte aan denken. Lang, diep en genuanceerd denken. In een interview met de Volkskrant vertelde Maggie Nelson dat ze na het voltooien van haar boek Over vrijheid optimistischer was geworden, omdat ze door het schrijven en denken over het klimaat een manier had gevonden haar verlammende angst over de toekomst van de planeet te sussen. Ze pleit ervoor niet te blijven hangen in slogans, zoals ‘niet denken, maar doen’, en recht te doen aan de grijstinten in de werkelijkheid.

Nelson was niet de enige die dit jaar met dat inzicht kwam, zo lijkt het. Veel filosofen overdachten de aanstaande klimaatcatastrofe en verstoorde band tussen mens en natuur.

Een beetje de schuld van filosofen

Die verstoorde band is misschien ook een beetje de schuld van filosofen. Die hebben – vooral in het Westen – in de loop van de geschiedenis veel nadruk gelegd op de ratio, op het denken los van de rommelige en grillige werkelijkheid. De natuur hebben ze in hun werk verwaarloosd. Het is een gezonde tendens dat die vanzelf-sprekend­heden nu worden bevraagd. Hup, kom de ­leunstoel uit en kruip door de modder, neem een duik in zee.

Ter illustratie een kleine selectie uit het aanbod dit jaar: zowel Martha Nussbaum in Gerechtigheid voor ­dieren als het duo Sue Donaldson en Will Kymlicka in ­Zoöpolis, pleitten voor dierenrechten. Laura Burgers, Eva Meijer en Evanne Nowak filosofeerden in de traditie van Bruno Latour over ecologische rouw en dierenrechten, in De stem van de Noordzee. Baptiste Morizot betoogde dat we een nieuwe taal moeten gebruiken om onze relatie tot de natuur te beschrijven, en Karen Armstrong pleitte voor een hernieuwde spirituele band met de ­natuur. Allemaal aansporingen om onze relatie met de natuurlijke omgeving opnieuw te doordenken.

Ook de uitgevers zien dat er vraag is naar filosofie over de natuur, blijkt uit nieuw ­vertaalde klassiekers van Rachel Carson, Verstild voorjaar en De zee. Uitgeverij Noordboek begon zelfs een ­essayreeks over dierenrecht.

Doemdenken leidt tot passiviteit

Wat ook opvalt: het optimisme waarmee filosofen het onderwerp, meestal, benaderen. ­Morizot en Armstrong slaan die toon aan, net als Robbert Bodegraven, die twaalf denkers aan het woord laat met een hoopvolle kijk op klimaatverandering. Maarten Boudry stelt in Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat zelfs expliciet dat doemdenken tot passiviteit leidt en vooruitgangsdenken tot gedragsverandering.

Naast gefilosofeer over actuele onderwerpen – vrijheid, veiligheid en politieke correctheid waren eveneens populair – was er ook ruimte in de boekenkast voor niet-­commerciële klassiekers. De dubbel vertaalde Tractatus logico-philosophicus van Ludwig Wittgenstein, een nieuwe vertaling van Descartes’ Meditaties en een biografie van Hegel. De behoefte aan tijdloze onderwerpen was ook te zien aan de winnaar van de Socratesbeker: Jurriën Hamer, met zijn boek over de vrije wil.

Gelukkig maar. Het klimaat is belangrijk, maar de ­opwarming van de aarde kunnen we nooit keren zonder geloof in de vrije wil.

Lees ook:

De beste religie- en filosofieboeken van 2022

Trouw-recensenten stellen hun top-3 samen

Het Zelfdenkboek maakt filosofie behapbaar ‘Dit is een hele nieuwe wereld voor me’

Zelf aan de slag met filosofie? Het Zelfdenkboek nodigt je ertoe uit. Aan de hand van je eigen ideeën en die van filosofen stel je je denkdagboek samen. Trouw spreekt met drie lezers.