Schoonheid gaat niet meer alléén om een mooi lijf, en dat kan gevaarlijk zijn

Jullie hadden vast nog nooit een afbeelding van Kim Kardashian bij een filosofisch praatje gezien”, grapt Heather Widdows. Ze staat in een zaaltje aan de filosofiefaculteit in Groningen om een lezing te geven over haar boek ‘Perfect Me!’ In dat boek betoogt ze dat ons idee van uiterlijke schoonheid ingrijpend is veranderd: ons schoonheidsideaal is een ethisch ideaal geworden. Kardashian is het toonbeeld van het huidige schoonheidsideaal, zegt Widdows. Slank, een strakke, gladgeschoren huid, en bovenal: jong.

Maar we zijn natuurlijk niet allemaal zo perfect als Kim Kardashian. “Bridget Jones is een vertrouwde karikatuur van wat veel mensen dagelijks doen: in je dagboek turven hoeveel sigaretten, alcohol en calorieën ze binnenkrijgt.” Als ze te veel heeft gegeten schrijft Jones er tussen haakjes bij hoe ze zich schaamt en, als ze wat gewicht kwijt is, ‘continuing good work’.

Widdows, hoogleraar Global Ethics aan de Universiteit van Birmingham, praat snel en zelfverzekerd. “Zulke uitspraken kom je steeds tegen. ‘Goed van je dat je die taart hebt laten staan’, zeggen we dan, of ‘Ik ben goed bezig, want ik ben gaan hardlopen’.” Als we in zo’n context van onszelf zeggen dat we goed bezig zijn, bedoelen we moréél goed, zegt Widdows. “Het gaat niet zomaar over het maken van verstandige en gezonde keuzes. Aandacht besteden aan je uiterlijk wordt gezien als iets wat intrinsiek en moreel goed is.”

Waarom denkt u dat het huidige schoonheidsideaal een ethisch ideaal is?

“Je ziet het aan hoe mensen zichzelf zouden beoordelen wanneer ze het ideaal zouden bereiken.” Widdows maakt een vergelijking met andere ethische idealen. Net zoals een christen gelooft dat dagelijks gebed en iemand de andere wang toekeren hem of haar dichter bij verlossing kan brengen, geloven mensen die naar het schoonheidsideaal streven dat ze de vruchten zullen plukken van uiterlijke schoonheid. “Als we dunner, strakker en jonger zijn, zullen we een betere baan krijgen, een partner vinden, een betere reputatie krijgen, gelukkiger worden, et cetera.”

“Als je kijkt naar wat vrouwen begin twintigste eeuw als goede voornemens in hun dagboek schreven, dan staan er dingen als ‘Ik neem me voor om na te denken voor ik iets zeg’, ‘Ik neem me voor meer aandacht te hebben voor anderen’ of ‘Ik neem me voor een nieuwe taal te leren’. Maar tegenwoordig gaan goede voornemens bijna altijd over het lichaam.” Schoonheid wordt daarmee een ethische waarde, betoogt Widdows.

U beargumenteert dat schoonheidsidealen wereldwijd steeds meer op ­elkaar zijn gaan lijken. Waarom denkt u dat?

“We hebben de vier kenmerken van het schoonheidsideaal vergeleken in verschillende landen. Dat deden we door psychologisch en sociaal-wetenschappelijk onderzoek te bestuderen. Het blijkt dat hoewel je niet overal aan alle vier de kenmerken – jong, strak, slank en glad – tegelijk hoeft te voldoen, dat je toch binnen een bepaalde grens moet blijven om normaal te worden gevonden.”

Wat is het gevolg van zo’n geglobaliseerd ideaal?

“Een globaal schoonheidsideaal werkt normaliserend. Een lokaal schoonheids­ideaal kan makkelijk worden uitgedaagd. Als je veel verschillende lokale idealen hebt, waarbij sommige groepen mensen hun gezicht beschilderen en andere hun oren langer maken, dan gaat het gewoon om het veranderen van je uiterlijk.

“Als iedereen hetzelfde doet, dan worden schoonheidspraktijken steeds minder gezien als iets wat je doet voor het uiterlijk, of ter verfraaiing. Ze worden gekarakteriseerd als praktijken omwille van hygiëne en gezondheid. Lichaamshaar wordt bijvoorbeeld meer en meer gezien als vies en onrein. Want wat in feite onnatuurlijk is, een onthaard lichaam, kan alleen onder een dominant ideaal worden gezien als natuurlijk. Daarin verschilt het huidige ideaal van voorgaande idealen.”

Wat is daar zo schadelijk aan?

“Als de huidige trend doorzet zal het leiden tot meer angst en onzekerheid rondom lichaamsbeeld. Die angst leidt ertoe dat mensen niet hun hand durven opsteken in de klas, niet uit durven gaan. Het leidt ook tot eetstoornissen. En dan bedoel ik niet eetstoornissen waarbij je in het ziekenhuis ligt, maar jezelf beperkingen opleggen en diëten.” Die normalisatie is schadelijk, zegt Widdows. Kijk maar naar hoe normaal we diëten zijn gaan vinden. “Kinderen van drie weten tegenwoordig al wat een dieet is.” Naar de orthodontist gaan, een puur cosmetische ingreep, is allang niet meer bijzonder.

“Je ziet het overal. Bijna alle jonge vrouwen hebben last van zulke angsten en veel oudere vrouwen ook, hoewel ze er minder over praten. Jongens en mannen lijden er steeds meer onder. Het is misschien niet zo’n extreem probleem als klimaatverandering of terrorisme, maar als je het hebt over wat mensen vaak bezighoudt, dan is dit een reëel probleem. Het idee dat we hier zo weinig mee doen, is bizar.”

Op sociale media staan initiatieven zoals Januhairy waarin mensen zich een maand lang expres niet scheren. Denkt u dat dat een stap in de goede richting is?

“Nee, dat denk ik niet. Bij Januhairy wordt het niet-scheren een politiek statement. Het maakt je haar laten staan nauwelijks normaler. Het feit dat je er een statement over maakt zorgt er juist voor dat mensen denken dat het abnormaal is om je niet te scheren.”

Wat zou u zeggen tegen iemand die zich scheert, make-up op doet en veel geld uitgeeft aan uiterlijk en cosmetische ingrepen?

“Ik wil niemand vertellen wat hij of zij moet doen. Er zijn een paar ingrepen waar ik als ethicus bezwaar tegen maak omdat ze een enorm hoog risico op complicaties hebben, zoals bilimplantaten. Maar dat is een heel extreem voorbeeld. Over het algemeen maakt het me niet uit wat individuen al of niet doen, ik wil geen ingrepen verbieden.

“Het is denk ik heel normaal om mee te doen met de cultuur. Als iedereen zich scheert, wie ben ik dan om te zeggen dat je je niet moet scheren? Met vingers wijzen zorgt er alleen maar voor dat mensen zich schuldig voelen. Het leidt tot een zinloze spiraal waarin niemand zich goed genoeg meer voelt. Dat heeft geen enkele zin.”

Zijn er ook positieve aspecten aan dit schoonheidsideaal?

“Zeker, ik probeer in mijn boek dan ook in het midden te blijven. Het is net zo verkeerd om te zeggen dat het schoonheidsideaal alleen maar slecht is als om te zeggen dat het je eigen keus is om eraan mee te doen. Dat maakt het probleem interessant om onderzoek naar te doen, maar het maakt het ook zeer kwalijk. Als het ideaal alleen maar slechte kanten had, zou niemand erin meegaan.

“Op individueel niveau word je beloond als je meedoet aan schoonheidspraktijken. En er zijn ook allerlei sociale aspecten verbonden met uiterlijke verzorging. Veel van onze gesprekken over schoonheid zijn vriendschappelijk: ‘O, wat een leuke trui, gave schoenen heb je aan.’

“Daarnaast heb je veel mensen wiens enige fysieke contact, buiten seksueel contact om, met een schoonheidsspecialist is. Onze sociale banden en intimiteit zijn inherent verbonden met schoonheidspraktijken. En veel daarvan is enorm heilzaam.”

Hoe kunnen we de cultuur veranderen zonder dat we de positieve aspecten kwijtraken?

“We moeten ons allereerst bewust worden van de huidige situatie. En we moeten beseffen dat het een ethisch ideaal is en dat het zowel positief is als negatief, kritisch en bemoedigend. Dan kunnen we gaan kijken waar de positieve aspecten zitten die we willen behouden en kunnen we herkennen waar het misgaat.”

Widdows denkt ook dat we elkaar moeten wijzen op ‘lookism’: discriminatie op basis van uiterlijk. “Kinderen van negen weten dat racisme verkeerd is. Als ze ook niets negatiefs over uiterlijk zouden mogen zeggen en weten dat lookism verkeerd is, dan zouden we al heel gauw naar een cultuur gaan waarin verschillende lichamen geaccepteerd werden. Het is niet moeilijk om je kind te corrigeren met iets als: ‘Dat mag je niet zeggen, dat is lookist’.”

Lees ook:

Waarom lelijke mensen volgens filosofe Francesca Minerva een probleem hebben

Dat je om je huidkleur of sekse gediscrimineerd kan worden, dat weten we. Maar de straf op lelijk zijn is minstens zo hoog, weet filosofe Francesca Minerva. Waarom dóen we daar dan niks aan?