Peter Venmans’ pleidooi voor gastvrijheid is het beste filosofieboek van het jaar

‘Een gastheer bij wie je graag te gast bent’, zo typeerde woensdagavond de jury van de Socratesbeker 2023 Peter Venmans. Zijn essay Gastvrijheid is volgens hen ‘lichtvoetig en diepgravend tegelijk’.

De bekendmaking van ‘het prikkelendste en meest urgente Nederlandstalige filosofieboek van het jaar’ gebeurde woensdagavond in radioprogramma Kunststof. Onder de vijf kanshebbers die op de shortlist stonden, was Peter Venmans (1963) de enige Belg. Hij was al driemaal eerder genomineerd.

In zijn essay herinnert de Leuvense hispanist en filosoof Venmans aan de corona-ervaring van eenzaamheid. Geen gasten over de vloer, geen familie of vreemden die vrienden zouden kunnen worden. Toen de covidmaatregelen verdwenen, merkten we vervolgens hoe lastig het is om gasten te verwelkomen – zie Ter Apel.

Venmans benadrukt de noodzaak van gastvrijheid. Zonder het aangaan van relaties is de mens verloren. Geïnspireerd door Hannah Arendt ziet Venmans dat we bij elkaar over de vloer moeten komen. Even ontmoeten gastheer of -vrouw en vreemdeling elkaar, en raken ze elkaars intieme sfeer. Voor beiden is de kunst om tijdelijk met elkaar om te gaan. Tot je, zoals Venmans schrijft, ‘op gepaste wijze weer afscheid neemt’.

Deugdpronken

Tussen de uitersten ‘alle grenzen dicht’ en ‘laat iedereen hier maar heen komen’ zit een grote ruimte. Venmans gaat niet zover als de Franse filosoof Jacques Derrida die het als een morele plicht zag om iedere bezoeker te verwelkomen – hoe bedreigend die ook voor ons kan zijn. Voor zulk soort ethiek, die Venmans vrijblijvend vindt, gebruikt hij het fraaie Vlaamse woord ‘deugdpronken’.

Bij de komst van grote groepen vluchtelingen helpt het woord ‘gastvrijheid’ niet echt, omdat dan niet de ontmoeting van personen centraal staat. Immigratie vraagt eerder om politieke keuzes.

Nauwgezet ontmantelt Venmans ook de gastvrijheid die in ‘de taal van het hedendaagse kapitalisme’ hospitality heet, bekend in de toerismesector. Een toerist legt zijn lot niet in handen van een gastheer, maar koopt diens verzorging tijdens de reis. Hoe leerzaam reizen ook is, hospitality is hartelijkheid als handelswaar, een verdienmodel.

Puur plezier

‘We zijn verplicht om de beschikbare ruimte met elkaar te delen. Het is onvermijdelijk dat we voortdurend op elkaars terrein komen en elkaar dus gastvrijheid moeten bieden’, schrijft Venmans.

Volgens hem bevinden we ons ‘voortdurend in gastvrijheidsrelaties’, zijn dus steeds ‘gastheer en gast’. Dat brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee, maar ook ‘het pure plezier van de ontmoeting met anderen, vrienden en vreemden, de vreugde, de joie de vivre, het feest van de gastvrijheid dat ons leven spannender en beter maakt.’

Peter Venmans’ essay is, aldus de jury, een boek ‘dat iedereen aanspreekt, waar hij of zij ook vandaan komt of naartoe gaat’.

Lees ook:

Filosoof Peter Venmans over een vergeten deugd: ‘Er was een tijd waarin discretie hoog gewaardeerd werd’

In een vorig boek zong Peter Venmans de lof van een ondergesneeuwde deugd: discretie. “Tegenwoordig moet iedereen voortdurend klaarheid scheppen over de dingen. Geheimen zijn uit den boze.”