‘Oversterfte’ is géén neutraal begrip

Er is iets vreemds aan de hand met de oversterfte in Nederland. Die was in juli en augustus opmerkelijk veel hoger dan verwacht. Ook in de maanden ervoor was het sterftecijfer al hoog. De oorzaak daarvan is tot nu toe onbekend. Wetenschappers wijzen naar het RIVM en de GGD, omdat die hun data over besmettingen en vaccinstatus vanwege privacy niet vrijgeven. Maar er is meer aan de hand.

‘Oversterfte’ was lang geen gangbaar woord. Vanaf 2003 gingen journalisten het af en toe gebruiken, vooral voor sterfte aan de zomerse hitte. Dat veranderde in maart 2020. Ineens gebruikten alle media het woord en leek iedereen ook te weten wat het betekent.

Maar zoals dat gaat bij taal, althans volgens ‘de late’ Ludwig Wittgenstein – niet die van de Tractatus logico-philosophicus maar van de Filosofische onderzoekingen: woorden krijgen hun betekenis in het gebruik. Je snapt pas wat een woord betekent als je naar de context kijkt waarin het wordt gebruikt.

De context waarin ‘oversterfte’ opkwam, is die van de Covid-19-epidemie.

Kijk je in de kranten uit die periode dan wordt ‘oversterfte’ nu eens gebruikt om alle coronadoden in een bepaalde periode aan te duiden, dan weer om aandacht te vragen voor het statistische verschil in sterfgevallen per week, maand of jaar. Het eerste gebruik rekent overlijden aan Covid-19 niet tot de normale sterfte en dat aan andere aandoeningen wel. Het tweede gebruik veronderstelt dat sterftecijfers door de tijd heen ongeveer gelijk blijven. Als norm wordt de periode 2015-2019 genomen. Dat ziekten komen en gaan en dat het normaal is dat ze de ene keer harder toeslaan dan de andere keer, wordt in dit gebruik genegeerd.

Terug naar normaal

Dat geeft aan dat ‘oversterfte’ geen neutraal begrip is. In het gebruik ervan zitten allerlei veronderstellingen en normen verpakt. Zo kan het voorvoegsel ‘over’ zowel ‘te veel’ als ‘meer dan verwacht’ betekenen. ‘Te veel’ zegt dat iets niet goed is; het zet ons ertoe aan om de sterfte terug te dringen. Met ‘meer dan verwacht’ geven we aan dat de sterfte te veel afwijkt van het gemiddelde. We kijken naar het verleden, naar de regelmatigheden die daar golden en constateren dat het nu anders is. Als dat ‘meer’ beter is dan voorheen, vinden we dat nog wel normaal. Maar als het slechter uitpakt, willen we terug naar normaal. Want het normale is, hoewel slechts een statistisch gegeven, de norm voor ons handelen geworden.

Alleen al door die wirwar aan betekenissen lijkt het onbegonnen werk om wetenschappelijk vast te stellen waarom er meer sterfgevallen zijn. Dat verklaart ook waarom de oorzaken van de ‘oversterfte’ in de eerste twee coronajaren nog steeds niet duidelijk zijn. De overheid investeert nu een miljoen euro om dat uit te laten zoeken. De eerste opdracht aan de potentiële onderzoekers is om de vele definities en methodes die nationaal en internationaal in omloop zijn rondom ‘oversterfte’ te omschrijven. De deadline voor indienen is 30 september en de onderzoeken moeten binnen zes maanden klaar zijn (zie de website van ZonMW).

Ik durf er een fles champagne om te verwedden dat ook over een jaar niet helder is wat de precieze oorzaken van de ‘oversterfte’ zijn. Onze privacy opgeven om wie weet ooit zeker te weten wat de grote variatie in sterfte heeft veroorzaakt, zou dan ook onverstandig zijn.