Organiseer een afscheidsritueel voor Zwarte Piet

Wat kan de overheid doen om begrip te kweken tussen voorstanders én tegenstanders van Zwarte Piet? ‘Er is geen sprake van dialoog of begrip, enkel van debat en argumenten.’

De zwarte pietendiscussie is weer losgebarsten, en de gemoederen lijken nog hoger op te lopen dan voorgaande jaren. Actiegroep Kick Out Zwarte Piet regelt eigen beveiliging, nadat hun vergadering gewelddadig werd verstoord. Ze voelen zich niet goed beschermd door politie en overheid. Voorstanders van Zwarte Piet hebben zich verenigd in Stichting De Nationale Sint. Ze komen met een eigen sinterklaasjournaal – waarin pieten wel zwart zijn – en willen ook een eigen intocht. Hoe om te gaan met een discussie die dusdanig gepolariseerd is? Hoe doorbreek je dat wij-zij-denken, om samen constructief na te denken over de toekomst?

Hoogleraar publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit Marli Huijer: “Dat zie je vaak bij een gepolariseerd debat: beide groepen voelen zich niet erkend. Daardoor klauteren ze volledig in hun eigen identiteit. In dit geval ofwel van de groep die gediscrimineerd wordt, ofwel van de groep die zijn tradities verliest. Op dat moment is er geen aandacht meer voor de redenen en gevoelens van de tegenstander. Een dialoog met elkaar aangaan is dan uitgesloten. Terwijl dat nodig is om polarisatie te doorbreken.

“Filosoof Hannah Arendt stelde: als je niet in staat bent het denken te gebruiken om je voor te stellen wat iets voor een ander betekent, ben je in staat tot het grootste kwaad. Pas als we ons kunnen indenken wat de positie van de ander is, kan begrip ontstaan, zodat we samen over oplossingen kunnen nadenken. Dat ontbreekt nu. Er is geen sprake van dialoog of begrip, enkel van debat en argumenten. Om dat te veranderen is het essentieel dat de overheid en gemeentes alles op alles zetten om actievoerders en andere burgers letterlijk bij elkaar aan tafel te krijgen. En dan niet alleen in november, om er weer mee op te houden als Sinterklaas het land uit is, maar ook gedurende de rest van het jaar, zowel nationaal als lokaal.”

Politiek filosoof Ivana Ivkovic: “Een dialoog is in mijn ogen niet mogelijk wanneer het niet langer gaat om verschillende visies op traditie, maar om racisme en geweld tegen activisten. Maar ook als we wel praten over tradities, vereist dat meer dan je kunnen inleven in andermans positie. We praten in de maatschappij te weinig over transformaties. Ik sprak iemand die inmiddels inziet dat Zwarte Piet een racistisch stereotype is, en daarom vindt dat hij moet verdwijnen. Maar tegelijkertijd merkte ze dat ze dat jammer vindt. Ze verbaasde zich erover dat dit inzicht en het verdriet erom naast elkaar kunnen bestaan.

“Dat is iets wat we vaak niet inzien: afscheid doet pijn, ook van zaken waar je vanaf wilt. Het is niet voldoende rationeel in te zien dat verandering voldoende is. We hebben daarvoor ook rituelen nodig, zoals andere volkeren die vaak nog wel hebben. Je neemt afscheid van iets, om het vervolgens te onthalen in nieuwe vorm. Er bestaan rituelen waarbij je als kind wegloopt, en bij terugkomst als volwassene wordt gezien. Zo’n rite de passage geeft je de mogelijkheid om de pijn van het afscheid een plek te geven en te wennen aan de nieuwe situatie. Misschien moeten we een nationale afscheidsceremonie houden, waarbij Zwarte Pieten nog één keer optreden om vervolgens te verdwijnen, waarna de roetveegpieten verschijnen.”

Huijer: “Mooi idee, maar rituelen kun je niet van bovenaf opleggen. Zo’n ceremonie werkt denk ik alleen wanneer het door burgers zelf wordt aangedragen. En als de betrokkenen snappen wat de ander beweegt. Dat betekent een flink aantal dialogen organiseren met goede gespreksleiders. Onze maatschappij is steeds minder hiërarchisch geworden, waardoor we problemen ook horizontaler moeten oplossen.

“Door elkaars ervaringen mee te krijgen, kan ruimte ontstaan om samen de toekomst vorm te geven. De een kan bijvoorbeeld vertellen hoe het is om in de jaren zeventig vanuit Suriname in Nederland aan te komen, eigenlijk al jouw land, en hier dan uitgemaakt te worden voor Zwarte Piet. Een ander kan vertellen hoe het is om op te groeien in een Nederlands dorp met alleen maar witte mensen, van jongs af aan Sinterklaas een leuk volksfeest te vinden en opeens te horen te krijgen dat je altijd al racistisch was.

“Dan kan ‘denkende verbeelding’ ontstaan, waarbij het denken niet wordt ingezet om zoveel mogelijk argumenten te geven voor jouw standpunt, maar om je een beeld te vormen van hoe jij zou denken en voelen als je de plaats innam van de ander. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten heeft op basis van zo’n dialoogmodel ook goed werkende plannen ontwikkeld over hoe je met burgers in gesprek kan gaan over vluchtelingen.”

Ivkovic: “Het zal het nooit zo zijn dat iedereen het eens is over een verandering. En toch verandert onze wereld continu. Dan moeten we niet doen alsof we simpelweg oude kleren uitdoen en weggooien. We moeten dat ensceneren, anders blijft het broeien. De overheid moet de maatschappij zelf de weg naar nieuwe tradities laten vinden, maar als het gaat om gewelds- en racistische incidenten, dan moet ze zich juist krachtiger uitspreken.

“Nu beroept ze zich op neutraliteit, maar neutraliteit is iets anders dan afzijdigheid. De overheid moet juist laten zien dat ze garant staat voor gelijkheid en veiligheid van alle burgers. Als ze dat niet doet, polariseren discussies alleen maar verder.”

In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf.