Op zoek naar je autonomie, maar dan zonder navelstaarderij

Miriam Rasch

Autonomie. Een zelfhulpgids

Prometheus; 128 blz., € 16,99

De schrijver

Literatuurwetenschapper en filosoof Miriam Rasch is verbonden aan de Willem de Kooning Academie en heeft een naam opgebouwd als scherpzinnig essayist. Na een eerdere nominatie won ze in 2021 de Socrates Wisselbeker voor haar boek Frictie. Filosofie in tijden van dataïsme. Dat is deze week ook genomineerd voor de tweejaarlijkse Hypatiaprijs.

Het boek

Voor hun serie Nieuw Licht vragen filosofen Frank Meester en Coen Simon auteurs in te gaan op onderwerpen van ‘maatschappelijk belang’, dan wel hun ‘persoonlijke preoccupaties’. Het boek Autonomie. Een zelfhulpgids van Miriam Rasch is nummer 27 in de reeks. Ze schreef het over ‘de paradox dat we de verplichting voelen een eigen mening te hebben’ terwijl we ‘menen geen recht van spreken te hebben tegenover de allesoverheersende wetenschap, media en techniek.‘

Zelfhulpboek

Het is een mode: het zelfhulpboek. Tal van boeken over stoïcijnse filosofie dienen zich met dat praktische etiket aan. Ook Frank Meester presenteerde zijn laatste boek zo. Rasch maakt in haar ‘zelfhulpgids’ vrolijk gebruik van de mogelijkheden die dat genre biedt. Ze strooit ‘oefeningen’ en ‘paradoxen’ door haar boek, die haar eigenzinnige aanpak onderstrepen. Zo kun je ‘weigeren’ mee te doen aan de almachtige platformen als Facebook, Twitter en Instagram. Dat doen de techondernemers zelf ook. ‘Niet voor niets voeden zij hun kinderen op met een technologie-arm dieet waarin zo min mogelijk plaats is voor hun eigen uitvindingen.’ Maar tegen het publiek zullen ze niet zeggen: ‘installeer een advertentieblocker.’

Het fenomeen zelfhulpboek krijgt bij Rasch een Droste-effect. Ze komt bij de expositie over Frida Kahlo in het Drents Museum een zelfhulpboek tegen, ‘Wat zou Frida doen?’, waarin ze de tip aantreft om eens flink door te drinken. ‘Als je een keer een oppepper nodig hebt, dan is een shotje tequila soms nét wat je nodig hebt.’ Rasch noemt dat een ‘nogal een oneigentijdse beschouwing - dat mag ik wel’.

Autonomie

In aansluiting op haar vorige boek over dataïsme, het door haar bestreden idee dat je als mens te vangen bent in je gegevens, tekent Rasch in haar ‘pamflet’ de menselijke autonomie. Laat je geen rad voor ogen draaien: die bestaat, zegt ze, al mag je tegenwoordig alleen nog zeggen dat de zelfrijdende auto autonoom is. ‘De behoefte om je autonoom te voelen bestaat, los van de vraag of de vrije wil bestaat.’

Immanuel Kant

Door het boek heen doet Rasch wat Meester en Simon van haar verlangen: nadenken over het Verlichtingsideaal van Immanuel Kant. Het boek eindigt met dertien pagina’s uit Kants Wat is Verlichting?, een passage die zo begint: ‘Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te wijten heeft.’ Die zin ontroert Rasch. Zij ontworstelt zich wel aan Kants idee dat we daarvoor in ons hoofd moeten zijn, of in onze geest of eigen filterbubbel.

Voor haar zit autonomie ook buiten jezelf. Ze kiest daarbij de metafoor van de dans met heteronomie, oftewel, met dat wat je autonomie lijkt te belemmeren. Rasch: ‘Soms dans je als paar, vaak als groepje, en heel af en toe, als de omstandigheden uitmuntend zijn, in een uitdijende kring. En als je niemand hebt om mee te dansen, is er altijd nog je eigen schaduw.’

Reden om dit boek niet te lezen

Het is compact proza, waar je als lezer even bij wilt verwijlen. Rasch is daarvoor soms wat al te bondig, alsof ze geen soep maar bouillonblokjes serveert. De aanbevolen oefeningen zijn vaak geestig, maar te beknopt geformuleerd. Een voorbeeld: ‘Geef in plaats van te zoeken naar het ‘ware zelf’, ook eens het woord aan alle inauthentieke ikken. Niet om te trollen, maar als zelfonderzoek.’

Reden op dit boek wel te lezen

Bij het lezen van Autonomie krijgt de pen de onbeheersbare neiging om te onderstrepen. Rasch rijgt de ene fraaie zin aan het andere inzicht. Vooruit, nog eentje: autonomie zit niet in je hoofd en niet in jezelf. Rasch’ zelfhulpboek is wars van navelstaarderij.

Lees ook:

Met haar boek over ‘dataïsme’ won Miriam Rasch de Socratesbeker voor beste Nederlandstalige filosofieboek van het jaar.

In dit boek ontdek je wat je digitale profiel níet over je zegt.