'Ons gevaarlijke, achterhaalde economisch model is toe aan een radicale verandering'

In zijn nieuwe boek 'Wat op het spel staat' voert filosoof en historicus Philipp Blom een gedachtenexperiment uit. Hij blikt vanuit 2067 terug op de huidige tijd en verwondert zich: met alles wat al bekend was over massale werkeloosheid door robotisering en de invloed van de mens op klimaatverandering, waarom 'klampten de mensen zich in die tijd zo vast aan een economisch model dat gevaarlijk en achterhaald was, waarom zijn er geen massademonstraties en gewapende opstanden geweest om een snelle en resolute verandering teweeg te brengen?'

Mensen koesteren liever het heden, dan dat ze nadenken over een ongewisse toekomst met de dreiging van voedselschaarste, ecologische rampen en volksverhuizingen, stelt Blom. Vreemd is dat niet, denkt hij: "De keuzes waar we nu voor staan, zijn overweldigend. Het is niet makkelijk om het onbekende tegemoet te treden en een systeem op te geven dat nu nog afdoende functioneert."

Toch is dat volgens Blom wel wat we moeten doen: het beest in de bek kijken, nadenken, debatteren, radicaal veranderen.

De schrijver noemt het 'intellectueel betuttelend' om alle problemen die hij signaleert bij het marktkapitalisme in de schoenen te schuiven. "Vlak na de Tweede Wereldoorlog was het consumentisme een uitstekend vehikel voor de opbouw van een meer vreedzame samenleving", verklaart Blom. "De kracht van het marktkapitalisme is dat mensen met tegenstrijdige belangen toch aan dezelfde maatschappij deel kunnen nemen. Het maakt niet uit welk geloof je aanhangt, of je homo bent of hetero, zwart of blank, zolang je maar je boterham verdient."

Waar gaat het dan volgens u mis?

"In onze maatschappijen wordt groei als hoogste doel gezien. Stel je voor dat een bedrijf als businessmodel heeft om ad infinitum te blijven groeien, anders gaat het failliet. Niemand zou toch geld lenen aan zo'n bedrijf? Toch werken onze maatschappijen wel zo. Ze zijn niet flexibel, als ze krimpen ontstaat er direct een ramp. Groei lijkt me een ruïneus model, zeker als we daarvoor steeds meer grondstoffen verbruiken, steeds meer vuil produceren, steeds meer kunstmatige verlangens aanwakkeren bij consumenten."

In de komende jaren verandert onze samenleving ingrijpend door digitalisering. De klok tikt, waarschuwt Blom, de opmars van de machines is onvermijdelijk en we moeten snel beslissen hoe we daarmee om willen gaan. "Als historicus put ik er hoop uit dat omwentelingen zich heel snel kunnen voltrekken. Als je mensen in de achttiende eeuw had verteld dat de slavernij in de volgende eeuw zou eindigen, hadden zij tegengeworpen dat het onmogelijk was, tegennatuurlijk, immoreel, economisch onverantwoord."

Volgens Blom duiken de meeste mensen weg voor vraagstukken over de toekomst. Hij onderscheidt in het huidige politieke veld twee grote stromingen: markt en vesting. Het marktkapitalistische kamp wil vooral continuïteit, terwijl de vestingdenkers (Bloms term voor populistische politici) teruggrijpen op een geïdealiseerd verleden. In tegenstelling tot de marktdenkers hebben de vestingdenkers wél een scherp oog voor de weeffouten van het kapitalisme, meent Blom.

"De traditionele belofte van de liberale democratie was dat hard werken loonde", legt hij uit. "Je kinderen zouden het beter krijgen dan jij. Sinds ongeveer dertig jaar is dat pact tussen staat en burgers gebroken. Enerzijds is er een nieuwe klasse van miljardairs ontstaan en aan de andere kant heb je een groeiende klasse van vakmensen wier loon stagneert. Mensenrechten gelden onder alle omstandigheden, consumentenrechten heb je alleen als je consumeert. Zonder geld val je dus buiten het systeem. Hoe democratisch is dat nog? Democratie is in zekere zin een fictie, een noodzakelijke fictie die ons heeft geleerd dat we macht kunnen verdelen zonder bloed te vergieten. Mensen geloven alleen in die fictie als ze de gerechtvaardigde hoop koesteren dat ze binnen het systeem een bestaan kunnen opbouwen."

De vestingdenkers hebben heel goed door dat het systeem oneerlijk is, zegt Blom, ze trekken alleen de verkeerde conclusies. "Volgens hen pakt de asielzoeker het werk van de vakmensen af, maar het is juist de robotisering die deze banen bedreigt."

Signaleert u geen andere stromingen naast markt en vesting?

"In de laatste Nederlandse verkiezingen sprak alleen Jesse Klaver over de problemen waar ik het over heb. Het zou volgens mij goed zijn als Europeanen van tussen de 16 en de 30 in heel Europa hun eigen verkiezingen houden. En dat ze dan een jongerendelegatie naar Brussel sturen die wetten en wetsvoorstellen toetst, want zij moeten over veertig jaar leven met de gevolgen van die wetgeving."

Wat voor conclusies zouden die jongeren trekken?

"Misschien dat we minder moeten consumeren en minder energie moeten verbranden. Je kunt je identiteit ook vormgeven door acties in de gemeenschap, in plaats van door dure merkkleding te dragen. Digitalisering kan nog steeds een positieve nieuwe maatschappij voortbrengen, eentje met een universeel basisinkomen, waarin mensen niet meer verplicht zijn om te werken. In zo'n maatschappij moeten we onszelf opnieuw definiëren: wie zijn we, als we niet meer samenvallen met ons werk, wat is dan onze sociaal-maatschappelijke waarde als mens?"

Zo'n nieuw mensbeeld noemt u een tweede Verlichting, met weglating van de fouten van de eerste. Wat bedoelt u daar precies mee?

"Veel verlichtingsdenkers vonden dat alleen een handjevol uitzonderlijke mensen in staat was tot de rede, de grote massa niet. Dat is een misverstand, want mensen zijn überhaupt geen rationele wezens. Wij verlangen niet naar het optimaliseren van onze marktpositie, maar naar gekke dingen als verliefd worden en het krijgen van kinderen. Volgens de klassieke economische theorie zijn dat hele domme dingen, want ze maken je kwetsbaar, minder rijk, minder flexibel. Toch zijn het zaken waar de meeste mensen naar verlangen. Diderot schreef dat wij mensen 'aapjes met verlangens' zijn. Van andere primaten weten we dat zij onder bepaalde omstandigheden vreedzaam, altruïstisch en solidair kunnen leven. Als je de omstandigheden aanpast, worden ze gewelddadig, egoïstisch en angstig. De centrale vraag is dus: onder welke omstandigheden kan het dier homo sapiens goed leven binnen de ecologische context van zijn thuisplaneet?"

Ziet u al een beweging samenkomen die uw hoop op een omwenteling versterkt?

"Nog niet. Op festivals en debatten ontmoet ik altijd hetzelfde soort mensen: liberaal, hoogopgeleid. Zij zijn al bekend met de problematiek waar ik over spreek. In de Weense volksbuurt waar ik woon, hebben mensen nog nooit van deze problemen gehoord. We moeten het debat dus democratiseren. Daarbij kan een site als Twitter nooit een ontmoeting tussen mensen vervangen. Dat verhoudt zich als internetporno tot seks. Volgens mij moeten we in het debat een beetje minder porno hebben en een beetje meer seks. Dan ontstaat een kritische massa van mensen die het belangrijk genoeg vindt om over deze problemen na te denken."

Die kritische massa is er voorlopig nog niet, verzucht Blom, en het gaat erom spannen. "Ik verkeer in een schizofrene positie. Als historicus vind ik dit een prachtige tijd om in te leven, maar als tijdgenoot vind ik hem ook angstaanjagend."

Philipp Blom: Wat op het spel staat. De Bezige Bij; 224 pagina's; € 19,99.

Philipp Blom

Philipp Blom (Hamburg, 1970) studeerde filosofie en Joodse Studies in Wenen en filosofie in Oxford. Hij schrijft voornamelijk over moderne cultuurgeschiedenis. Eerder werden zijn boeken 'De duizelingwekkende jaren' (2009), 'Het verdorven genootschap' (2010), 'Alleen de wolken' (2014) en 'De opstand van de natuur' (2017) in het Nederlands vertaald.