Ondermijnen sociale media de Nederlandse democratie?

Doen, durven of de waarheid? Democratie in digitale tijden
Jeroen de Ridder, Rens Vliegenthart en Jasper Zuure (red.)
Amsterdam University Press, 294 blz., €19,99
★★★★☆

Het boek

De vijftien essays in dit boek onderzoeken de invloed van het internet en social media op de democratie. Vragen die aan de orde komen zijn bijvoorbeeld: Zorgen filterbubbels voor meer polarisatie? Ondermijnen de sociale media waarheidsvinding?

De auteurs

De 27 auteurs komen uit uiteenlopende vakgebieden en werken bij verschillende instituten en universiteiten. Ze hebben gemeen dat ze werken op het snijvlak van filosofie, politiek, geschiedenis en journalistiek. Het gros van de auteurs is na 1980 geboren.

Kapitalistisch mekka

Hoewel Donald Trump dankbaar gebruikmaakt van Twitter om zijn kiezers te bereiken en zijn mening ongefilterd te spuien, accepteert zelfs dat platform sinds kort niet meer diens verheerlijking van geweld. Een tweet van de president werd onlangs verborgen achter een waarschuwing. Snapchat volgde met de uitspraak dat Trump ‘raciaal geweld aanwakkert’ en stopt met het omhoogplaatsen van zijn berichten.

Tegenwoordig heeft de democratie een haat-liefdeverhouding met websites, apps en sociale media. Maar aan het begin van het internettijdperk werden ze nog bejubeld. Als iedereen immers vrije toegang krijgt tot informatie, zou dat de democratie ten goede komen. Dat pakte anders uit. In de nasleep van de economische crisis werd enorm geïnvesteerd in de opkomende technologiesector, en Silicon Valley werd het kapitalistische mekka. Technologiebedrijven kregen met al dat geld enorm veel macht, en hun datakoorts ging ten koste van onze privacy. Én, zo laten de auteurs van deze bundel zien, ook van de fundamenten van de democratie.

Rampscenario

Als we nieuws alleen nog maar via sociale media binnenkrijgen, en algoritmen bepalen welke berichten voor wie ‘misschien ook interessant’ zijn, krijgen we geen neutraal beeld van wat er in de wereld gebeurt. Doe daar een scheut microtargeting bij (gepersonaliseerde advertenties aanbieden op basis van je clicks en likes), een flinke dosis gerobotiseerd nepnieuws uit Rusland, en je hebt een rampscenario.

Dat de Amerikaanse en Britse politiek daar onder lijdt is bekend, maar moeten we ons in Nederland ook zorgen maken? De tendens in dit boek is: ja. De situatie in Nederland is nog niet desastreus, maar we moeten wel degelijk op onze hoede zijn.

Het onderzoek naar de wisselwerking tussen digitalisering en democratie is nog jong, en er is nog veel dat we niet weten, benadrukken verschillende auteurs. Tot nu toe verspreiden Nederlandse politici en partijen (nog) op heel beperkte schaal gepersonaliseerde advertenties op basis van surfgedrag. Ook nepnieuws is (vooralsnog) een randprobleem, omdat veel Nederlanders ook van neutrale media zoals het NOS-journaal en nu.nl gebruikmaken. Maar, waarschuwen de meeste auteurs, dat betekent niet dat dat in de toekomst zo blijft.

Redenen om dit boek niet te lezen

De meeste essays zijn in wetenschappelijke stijl geschreven en daardoor niet altijd makkelijk te volgen. Verder is er geen tekst of auteur die de essays met elkaar verbindt of een brede conclusie trekt. Dat is aan de lezer zelf. Soms spreken auteurs elkaar tegen. In hoofdstuk acht staat bijvoorbeeld dat jongeren bovengemiddeld goed zijn in het herkennen van nepnieuws, maar hoofdstuk zeven plaatst daar juist vraagtekens bij. Zonder overkoepelende tekst is het voor de lezer lastig om zelf een onderbouwde positie in te nemen.

Het voorwoord van Robbert Dijkgraaf doet dat trouwens ook niet, dat is nogal zijig en verzandt in algemeenheden. Het boek had best zonder gekund.

Redenen om dit boek wel te lezen

Bijna elk essay zet aan tot denken, en komt met interessante invalshoeken. Uiteraard slagen sommige daar beter in dan andere, afhankelijk van de achtergrondkennis en interesse van de lezer. Maar over het algemeen smaakt deze bundel naar meer en dagen de essays uit tot een stevig debat over democratie in dit gedigitaliseerde tijdperk. Een prikkelend en urgent boek voor wie zin heeft in stevige kost.

Lees ook:

Facebook gaat ook Nederlands nepnieuws opsporen

In de strijd tegen desinformatie en nepnieuws, zal Facebook vanaf nu ook Nederlandstalige berichten controleren op feitelijke juistheid.