Om de aarde te redden hebben we hoop nodig

Ik wil niet dat jullie hoopvol zijn, zei de Zweedse klimaatactivist Greta Thunberg eerder dit jaar tegen een groep hoge piefen tijdens het World Economic Forum in Davos. Ik wil dat jullie actie ondernemen. Ons huis staat in brand: doe wat!

Thunberg heeft natuurlijk gelijk – aan hoop zonder daden hebben we niks. Maar het omgekeerde is ook waar.

Filosoof Ernst Bloch schrijft – als joodse vluchteling in de Verenigde Staten, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog – dat we moeten leren hopen. Volgens Bloch zijn mensen toekomstgerichte wezens, die altijd bezig zijn met hoe het beter kan. Ze worden gedreven door dromen over een beter leven, en een utopisch verlangen naar vervulling. In zijn belangrijkste werk, ‘Das Prinzip Hoffnung’, brengt hij die menselijke utopieën – in kunst, filosofie, politieke bewegingen, sprookjes en allerlei andere uitingen – in kaart.

Volgens Bloch zijn we als mensen onaf, en is de wereld om ons heen dat ook. Daarom ervaren we een gemis, maar het betekent ook dat we nieuwe dingen mogelijk kunnen maken. Ons onderbewustzijn is in dit proces een creatieve bron, waarmee we een mogelijke betere toekomst kunnen fantaseren. Door nieuwe werelden te dromen, kunnen we het handelen richting geven. Dat serieus nemen, zoals sommige denkers, schrijvers, politici en ook activisten doen, is een manier om te leren hopen.

Hoop is van politiek belang

Mensen hebben natuurlijk niet allemaal dezelfde dromen – de een droomt van een eind aan kapitalisme, de ander van een nieuwe auto. Voor Bloch is hopen noodzakelijk verbonden met ideologiekritiek. Dat werkt als volgt. In moderne samenlevingen worden objecten, mensen, en andere dieren gezien als goederen. Zelfs relaties tussen mensen worden afgemeten aan hun economische waarde. Misschien kun je hier op kleine schaal aan ontsnappen, maar consumentisme dringt ook individuele verstandhoudingen binnen (denk bijvoorbeeld aan datingsites). Dat leidt tot vervreemding. Om deze vervreemding, die sinds Blochs analyse alleen maar groter is geworden, het hoofd te bieden, is het niet genoeg om als individu je leefwijze te veranderen. Het hele systeem moet op de schop, en hoop kan daarin richting geven. Hoop is dus van politiek belang.

Politiek filosoof Bonnie Honig schrijft ook over hoop. Ze wijst op de noodzaak van gedeelde publieke goederen, dingen waar we ons gezamenlijk om bekommeren. Die kunnen ons verbinden, en om de problemen van nu het hoofd te bieden, hebben we politieke verbinding nodig. Ons belangrijkste gedeelde publieke goed is natuurlijk de planeet. Klimaatbrieven, klimaatmarsen, en mensen als Thunberg maken dat goed duidelijk.

Om de aarde te kunnen redden, en vooral om een nieuwe koers te kunnen kiezen, hebben we hoop nodig. Bloch contrasteert hoop met angst, die mensen in het aangezicht van verandering of een ramp doet bevriezen. Hoop kan mensen optillen, uit hun verstarring bevrijden. Het maakt mensen groot in plaats van ze klein te houden. Maar echt hopen is niet makkelijk. Het vraagt namelijk dat je je in die steeds maar veranderende, niet-affe wereld gooit, terwijl je nooit van tevoren kan weten hoe dat afloopt. Maar je moet wel, want je behoort tot die wereld, en het kan beter worden.

Lees ook:

Waarom Greta Thunberg irritatie oproept (maar toch door moet gaan)

Ja, Greta Thunberg, de zestienjarige klimaatactiviste, roept irritatie op. Maar juist omdat ze zo stellig is, vervult ze een onmisbare rol in het klimaatdebat.