Niemand ‘verdient’ het om gestraft te worden

Jurriën Hamer
‘Waarom schurken pech hebben en helden geluk. Een nieuwe filosofie van de vrije wil’
De Bezige Bij; 174 blz. € 20,99
★★★★

Over de auteur

Jurriën Hamer (1988) studeerde rechten en filosofie, en promoveerde aan de Universiteit Utrecht. Hij is medeoprichter van het filosofieblog Bij Nader Inzien en is onderzoeker bij het Rathenau Instituut.

Over het boek

Waarom schurken pech hebben en helden geluk bestaat uit twee delen. In het eerste deel betoogt Hamer dat de vrije wil niet bestaat, en ­beschrijft hij hoe we toch verleid worden erin te geloven. Vervolgens legt Hamer uit hoe het begrip ‘rechtvaardigheid’ opnieuw betekenis krijgt als we het geloof in de vrije wil laten varen.

Een onweerstaanbaar idee

De vrije wil, die bestaat dus helemaal niet. Op het eerste gezicht is de positie die Hamer inneemt zeer controversieel – misschien zelfs angstaanjagend – maar Hamer nuanceert die gelukkig meteen. Hij onderscheidt de libertaire vrije wil van de reflectieve wil, en alleen van die eerste moeten we volgens hem af. De libertaire vrije wil gaat uit van volledige keuzevrijheid, ongeacht de omstandigheden of geschiedenis die hebben geleid tot die keuze. Dit idee lijkt in onze samenleving ‘onweerstaanbaar’ te zijn, betoogt Hamer. We geloven bijvoorbeeld dat daders harder straffen helpt, want hebben ze niet zelf voor het slechte pad gekozen?

Volgens Hamer is zo’n gedachtegang een illusie. “Iedere keer als je de wereld probeert te begrijpen eindig je niet met een persoon met een vrije wil. Je eindigt met een lijst oorzaken en beweegredenen. Je eindigt met pech en met geluk.” Je kunt wel dénken dat daders straf verdienen omdat ze ‘slecht’ zijn, maar zijn ze niet veeleer tot hun misdaad gebracht door een traumatische jeugd, ongure vrienden of simpelweg een lege bank­rekening? Volgens de reflectieve vrije wil beperken de omstandigheden je keuzevrijheid – ook al voelt het misschien anders.

Straffen zonder schuld

Hamer koppelt ons geloof in de libertaire vrije wil aan een volgens hem gevaarlijke tendens in de samenleving: we vinden dat slechteriken gestraft moeten worden en dat goeieriken een beloning verdienen. Maar de ideeën van schuld en verdienste veronderstellen dat je helemaal vrij bent om een goede of slechte keuze te maken. Interessant genoeg trekt Hamer zijn argument ook door naar de andere kant. Een goede keuze maken kan namelijk vergemakkelijkt worden door de voorbeeldrol van je ouders, of wanneer je de middelen hebt om goede daden te financieren. Lof ‘verdien’ je dus ook niet. Hamer ontkent niet dat lof en straf nut kunnen hebben. Op een constructieve manier straf uitdelen kan een dader wel degelijk tot inkeer brengen. Het probleem ligt volgens hem bij het rechtssysteem, dat is gebaseerd op schuld en boete, in plaats van menselijke waardigheid. Iedereen, ook een moordenaar of dief, bezit intrinsieke waardigheid, zegt hij. Niemand ‘verdient’ het om gestraft te worden, ook moordenaars en dieven niet. Straffen zijn dus een laatste redmiddel dat je uitdeelt om te herstellen, niet om te vergelden.

Hiermee ontvouwt zich een gelaagdheid in Hamers betoog: hij ontleedt en verwerpt niet alleen het begrip ‘vrije wil’, maar laat ook zien wat de implicaties zijn voor het recht, de moraal en ons idee van een maakbare samenleving. Heel filosofisch dus, maar hij blijft tegelijk heel concreet, door veel voorbeelden te noemen en ­gedachtenexperimenten te doen.

Redenen om dit boek niet te lezen

In het eerste deel van het boek doet Hamer af en toe wel héél boude beweringen, zoals dat de vrije wil ‘invloedrijker [is] dan ooit’, dat die ‘een bedwelmende bezwering over ons uitspreekt’, en dat als we de mythe van de vrije wil loslaten ‘een betere wereld binnen handbereik [ligt].’ Uiteraard wil Hamer ­laten zien dat er iets op het spel staat, maar dat was ook wel duidelijk geworden als hij zich genuanceerder had uitgedrukt.

Redenen om dit boek wel te lezen

In het tweede deel komt Hamer echt op stoom. Zijn bespiegelingen over rechtvaardigheid en waardigheid zijn aantrekkelijk en overtuigend. Bovendien schrijft hij duidelijk; ook voor niet-filosofen is dit boek heel toegankelijk. Hopelijk lezen de lijsttrekkers aan de formatietafel mee.

Lees ook:

Waarom filosofe Lieke Asma het opneemt voor de vrije wil

De vrije wil heeft het niet makkelijk, nu de neurowetenschap er weinig van heel lijkt te laten. Maar filosofe Lieke Asma verdedigt het concept.