'Natuur is een westers concept'

De Britse filosoof Timothy Morton komt een week te laat. Want de Boekenweek - met als thema 'natuur' - is net afgelopen. Dat is jammer, want een van de meest tegendraadse denkers van dit moment had ons brave, literaire natuurbeeld flink op z'n kop kunnen zetten. Morton is hoogleraar aan Rice University in Houston en publiceerde verscheidene geruchtmakende boeken over ecologie. Zijn werk inspireert kunstenaars als Björk en Olafur Eliasson. Denker des Vaderlands, René ten Bos, die Morton morgenavond in de Lutherse Kerk interviewt, stelt dat "Morton in de filosofie als geen ander het hele concept 'natuur' naar de prullenmand heeft verwezen".

Hoe moeten we dit begrijpen? Laten we eens kijken naar waarschijnlijk de bekendste Nederlandse regels over natuur, geschreven door de dichter J.C. Bloem:

Natuur is voor tevredenen of legen. En dan: wat is natuur nog in dit land? Een stukje bos, ter grootte van een krant. Een heuvel met wat villaatjes ertegen.

Net als Bloem vatten wij natuur meestal op als een gebied waar je naartoe kunt om te wandelen, tot rust te komen. Volgens René ten Bos is het belangrijk dit traditionele beeld van de natuur naar de prullenmand te verwijzen. "Zolang we natuur blijven beschouwen als iets anders om van te genieten of om van te profiteren, of om je zoals Bloem aan te ergeren, houden we een functionele kijk op natuur."

Descartes

Om uit te leggen hoe we aan die functionele kijk zijn gekomen, grijpt Ten Bos terug op de Franse filosoof René Descartes, die geest of innerlijk plaatst tegenover het lichaam of de materie. "Sindsdien vatten wij die materie op als iets dat geen innerlijkheid heeft en geen handelingsvermogen. Descartes beschouwt dieren als automaten die geen pijn kunnen hebben. De biologie gaat er nog steeds vanuit dat wat een dier doet een functie heeft. Een dier kan nooit lol hebben of verdriet. Wie zo denkt, kan een dier ook van alles aandoen. Morton bestrijdt dat denken."

Om onze houding tegenover de natuur te veranderen, moeten we volgens Morton eerst onze opvatting van natuur veranderen. Ten Bos: "Daarom pleit Morton voor een ecologisch denken zonder gebruik te maken van het woord 'natuur'. Een van zijn boeken heet dan ook 'Ecology without nature'. Morton wil nadenken over ecologie zonder cultuur en natuur tegenover elkaar te stellen, maar ze juist te bundelen. Als je ze bundelt, kun je net zo goed zonder het hele concept."

Denken over ecologie zonder de termen natuur en cultuur is minder bizar dan het lijkt. "Natuur is een Westers concept", zegt Ten Bos. De Franse antropoloog Philippe Descola deed veel onderzoek in het Amazonegebied, vooral in Peru. Hij schreef daarover 'Par-delà nature et culture', in het Engels vertaald als 'Beyond Nature and Culture'. Voor Descola was natuur nooit iets wat buiten het dorp lag, maar gewoon iets wat binnen het dorp verderging. Hij kende de grenzen tussen natuur en cultuur niet."

Natuur is niet iets voor tevredenen of legen, natuur zijn wijzelf. "Morton wijst er graag op, dat ons lichaam een biotoop is, een ecologisch systeem met miljarden bacteriën, die met elkaar interacteren, maar ook met wat buiten jou is. Het onderscheid tussen natuur en cultuur bestaat niet. Houd er dan ook mee op er zo over te spreken."

Hyperobjecten

Stel dat we erin zouden slagen die woorden uit ons denken te verbannen, wat zouden we daar dan mee kunnen bereiken? "Bijvoorbeeld dat we niet langer tegen ecologische rampen kijken als somewhere out, maar als rampen die ons van binnen raken en waarin we worden meegezogen."

"Wanneer wij praten over ecologische rampen als het uitsterven van diersoorten, de plastic soep, het smelten van de Noordelijke IJszee, hebben we het over zulke bizar grote onderwerpen dat we ze eigenlijk niet eens goed kunnen zien. Morton spreekt daarom graag over hyperobjecten."

Nu moeten we oppassen, want als we rampen niet kunnen zien, kunnen we ze makkelijk ontkennen. Dat doet Morton niet. Ten Bos: "Wij verhouden ons tot dit soort ecologische rampen anders dan tot een lantaarnpaal met een heg erachter, waar ik langs kan lopen, naar kan kijken, die ik kan aanraken. Uitsterven, opwarmen, smelten - dat soort begrippen onttrekt zich grotendeels aan onze waarneming, daar zitten we middenin."

Waar of onwaar

Gevolg is wel dat de wereld minder duidelijk wordt: natuur versus cultuur, hier versus daar, binnen versus buiten. Zulke onderscheidingen scheppen een kader dat je mist als je ergens middenin zit.

Ten Bos: "Het denken van Morton betekent dat we de gedachte moeten opgeven deze verschijnselen echt te kunnen begrijpen. Hier is geen sprake van waar of onwaar, vandaar dat wetenschappers steeds meer denken in termen van scenario's, probabiliteit - waarschijnlijkheid."

Na de tegenstelling cultuur-natuur raken we nu ook de tegenstelling waar-onwaar kwijt. Dwalen we zo niet steeds verder af? Wat levert dit denken de mensheid op?

"Als we beseffen dat niemand de waarheid in pacht heeft, worden we minder moralistisch. In literatuur die ecologische catastrofes voorspelt, heerst meestal een waarheidsregime: huidig beleid leidt tot de ondergang van de planeet. Morton keert zich hiervan af, zijn ideeën over ecologie zijn anti-apocalyptisch. Ecologie wordt anders, hij spreekt over een 'duistere ecologie'. Hoe anders weten we niet, kunnen we ook nog niet te weten komen, daarvoor vervalst ons denken de werkelijkheid te veel, nemen we te beperkt waar, en zijn wij te veel bij de wereld betrokken om dit te zien."

Timothy Morton - 'Duistere ecologie' (vertaald door Huub Stegeman); Boom Uitgevers Amsterdam, 240 blz. € 24,90 Op 22 maart wordt Timothy Morton geïnterviewd door Denker des Vaderlands René ten Bos. Locatie: Oude Lutherse Kerk, Singel 411, Amsterdam. Aanvang: 19.30 uur. Voertaal: Engels.