Muren rond Europa, hoe pragmatisch is dat?

In het Filosofisch elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Vandaag: in haar streven migratie in te dammen, gaat de Europese Unie landen aan de buitenkant van Europa helpen bij het bewaken van hun grenzen. Meer grenshekken aan de Europese buitengrenzen, wat betekent dat?

‘Het toverwoord was ‘pragmatisch’, viel vorige week vrijdag in Trouw te lezen over een recente EU-top. Zeventwintig Europese leiders bereikten een akkoord: er komen fondsen vrij voor meer bewaakte hekken aan de buitengrenzen van het continent. Geen ‘Berlijnse Muur’, beloofde minister-president Mark Rutte, maar er zal in ieder geval een ‘ideale grens’ worden opgetrokken tussen Turkije en Bulgarije.

Wijst dit akkoord op een verschuiving in het Europese denken over grenzen? Zijn grensmuren- en hekken daadwerkelijk voorbeelden van ‘pragmatisme’?

“Veel migratiewetenschappers vinden het op zijn zachtst gezegd twijfelachtig dat je migratie met zo’n ommuring zou kunnen indammen,” stelt Ingrid Robeyns, hoogleraar ethiek aan de Universiteit Utrecht. Vandaag neemt zij na acht jaar afscheid van het Filosofisch elftal.

“In Afrika hebben mensen ook toegang tot sociale media”, vervolgt Robeyns, “Ze kunnen dus goed zien hoe rijk wij hier in Europa zijn. Muren en hekken zullen deze mensen niet tegenhouden. In gammele bootjes blijven ze de Middellandse Zee oversteken, vaak geholpen door mensensmokkelaars.”

Tactische instrumenten

“Uit het feit dat zoveel migranten bereid zijn om over de levensgevaarlijke hekken bij de Spaanse enclaves Ceuta en Melilla te klimmen, blijkt inderdaad dat grenshekken een relatieve waarde hebben”, beaamt Gerben Bakker, filosoof en docent wijsbegeerte aan de Haagse Hogeschool, die Robeyns opvolgt in het elftal.

“Veiligheidskundig gezien zijn muren en hekken geen strategische, maar tactische instrumenten. Ze zijn effectief om een groep mensen tijdelijk buiten je territorium te houden, zie ook de historische voorbeelden van de Chinese Muur en de Muur van Hadrianus. Maar ze hebben geen doorslaggevende invloed op migratieproblematiek, daarvoor zijn ook andere maatregelen nodig.”

Volgens Bakker wekken grensmuren de suggestie dat Europa de wereldproblematiek op afstand kan houden. “Zoiets is natuurlijk helemaal niet mogelijk. De Indiase schrijver Amitav Ghosh vergelijkt het ommuurde Europa met een armed lifeboat [bewapende reddingsboot, red.]. Op de eerste plaats zijn Europese grensmuren een middelvinger naar de rest van de wereld, die haar mondiale problemen zelf mag uitzoeken. Verder scheppen deze muren een vals gevoel van veiligheid, dat berust op wensdenken. Ze versterken het symbolische onderscheid tussen ‘probleemzones’ en de eigen ‘veilige zone’. Door dat onderscheid krijgt die veilige zone misschien zelfs een grotere aanzuigende werking op migranten dan voorheen – op het moment dat je economische situatie hopeloos is, wordt zo’n armed lifeboat namelijk heel aantrekkelijk.”

Bakker maakte ooit een reportage over Senegalese bootvluchtelingen in Barcelona, vertelt hij. “Wat me opviel was dat veel economische migranten door media een onrealistisch beeld hadden van wat hen in Noord-Europa te wachten stond. Sommigen dachten dat ze daar gratis geld uit de muur zouden kunnen trekken. Schets deze migranten dus ter plaatse een eerlijker beeld, vertel hen dat Europa niet per definitie het land van melk en honing is, dat migranten vaak een grauw bestaan in de buitenwijken van grote steden te wachten staat. Het is in zekere zin onrechtvaardig om mensen in de waan te laten dat ze gouden bergen tegemoet reizen.”

Welvaartsverschillen

Robeyns: “Maar moet je daarnaast niet een eerlijke analyse maken van de onderliggende oorzaken van migratie? Historisch gezien hebben westerse landen daar vaak een groot aandeel in. Door globalisering zijn enorme welvaartsverschillen ontstaan: de geïndustrialiseerde westerse landen harken de voordelen van internationale handel binnen en laten kruimels achter voor het mondiale zuiden. Die welvaartsverschillen vormen een intrinsiek moreel probleem, en zolang daar niets aan wordt gedaan, houd je op de huidige schaal migratie. Het lijkt alsof we de ambitie om iedereen op de wereld een menswaardig leven te geven, hebben opgegeven. We zouden de internationale handelsrelaties eerlijker kunnen maken, waardoor er meer welvaart in het zuiden ontstaat. We kunnen ook de wapenhandel aan banden leggen waaraan rijke landen flink verdienen, en die burgeroorlogen blijven voeden. Maar we weigeren om de verbanden tussen die processen te zien, en bouwen dan maar een muur om migratie tegen te gaan.”

Bakker: “Een land als Nederland beschikt over beperkte middelen en bereidheid om iets te doen aan mondiale ongelijkheid. In die zin is het wel degelijk een pragmatische keuze van EU-leiders om meer regie te voeren op migratie. Met een migratieakkoord bewaar je de Europese eenheid, en alleen binnen zo’n groter Europees verband kunnen lidstaten de mondiale ongelijkheidsproblematiek aanpakken. Dan kun je ervoor zorgen dat mensen in hun eigen land genoeg bestaansvoorwaarden hebben om een fatsoenlijk leven op te bouwen, zodat ze niet hoéven te migreren.”

Wanneer je de Europese buitengrenzen niet goed bewaakt, gaat die Europese eenheid juist aan het schuiven, stelt Bakker. “Landen met populistische regeringen, die sterk tegen immigratie zijn gekant, willen dan niet langer in het Verdrag van Schengen blijven. Op dit moment regelen Europese lidstaten nog ieder voor zich hun buitengrenzen, en dat kan situaties opleveren waarbij lidstaten uit elkaar drijven: een land kan bijvoorbeeld dreigen om grenshekken te verwijderen of ze juist op slot te gooien, zoals Viktor Orbán in Hongarije heeft gedaan.”

Symptoombestrijding

Robeyns: “De eenheid van pragmatische Europese leiders als Mark Rutte lijkt vooral te zijn gebaseerd op angst voor de concurrentie van extreemrechtse partijen, partijen zoals die van Orbán, die beloven dat ze de immigratie aan banden zullen leggen. Met dit akkoord willen Europese leiders wellicht extreemrechts de wind uit de zeilen nemen. Ze noemen dat pragmatisme, ik zie het als symptoombestrijding.”

Bakker: “Het idee van rechts-populisten dat we migratie weleens eventjes aan banden kunnen leggen is uiteraard geen reëel idee. Wel is het zo dat veel Europese burgers op het migratiedossier al langere tijd rechts georiënteerd zijn, vanuit gefrustreerde verwachtingen. Politici beloven regie op migratie, maar maken weinig waar op dat gebied. Op het moment dat er iets lijkt te gebeuren aan het terugdringen van immigratie blijkt er vaak geen juridische ruimte voor te bestaan, zoals toen de Raad van State recentelijk een streep haalde door de gezinsherenigingsstop.”

Een fraai beeld is het natuurlijk niet, al die hekken en muren rondom Europa, zegt Bakker. “Het Europese ideaal is gebaseerd op vrij verkeer van mensen en goederen, en op het respecteren van mensenrechten, voor zowel burgers als nieuwkomers. De Verlichtingsfilosoof Rousseau, een van de grondleggers van het mensenrechtendiscours, betoogde dat elk hek het begin is van uitsluiting en ongelijkheid. Wat is de ‘ideale grens’? Géén grens. Als filosofisch ideaal is daar weinig tegenin te brengen, maar ondertussen moet je ook rekening houden met de geopolitieke realiteit, die vol spanningen en tegenstrijdige belangen zit.”

Bakker wijst op een paradox: “Wanneer Europese burgers zien dat politici de controle over migratie verliezen, kun je het mensenrechtendiscours niet meer aan ze uitleggen en verliest het aan draagvlak. En daarmee verlies je dus juíst de greep op de humanitaire kant van het debat. Je moet met een pragmatische houding regie blijven voeren op migratie, omdat anders de steun voor de mensenrechtelijke aspecten ervan afbrokkelt. In de politieke praktijk betekent dat koorddansen.”

lees ook

De weg is vrij voor de ‘ideale Europese grens’, die migratie moet indammen

De 27 Europese regeringsleiders zijn het eens geworden over oplossingen om migratie onder controle te krijgen. Premier Mark Rutte zegt dat er op de top van donderdag ‘iets fundamenteels is veranderd’.