Moslimbroederschap en IS proberen zieltjes te winnen in de gevangenis

Al langer waarschuwen analisten dat extremisme in Egypte terrein wint. Sinds 2014 zijn een aantal jihadistische groeperingen aangesloten bij Islamitische Staat (IS). Verliezen in Irak en Syrië en competitie met een andere jihadistische groep in de Sinaï, Jund Al-Islam, zou een klap hebben gegeven aan IS in de Sinaï. Maar door steeds extremer geweld te gebruiken, ook buiten de Sinaï in Egypte, lijkt de invloed van de extremisten te groeien.

In de dagen na de gruwelijke aanslag op een moskee in de Sinaï, waarbij 305 mensen omkwamen, beseffen Egyptenaren wat dit oplaaiende extremisme kan betekenen voor hun land. Een gewapend conflict in het geïsoleerde gebied tussen jihadisten en veiligheidsdiensten is al jarenlang aan de gang. Maar een georganiseerde aanval op een moskee is nieuw.

De opkomst van IS, die overigens de aanslag van vrijdag nog niet heeft opgeëist, gaat samen op met de teloorgang van de Moslimbroederschap. De belangrijkste islamistische groep in Egypte heeft haar geloofwaardigheid verloren sinds het leger president Mohamed Morsi in 2013 afzette. De organisatie is nu verboden en aanhangers worden keer op keer opgepakt. "Ze zijn gefrustreerd over hun arrestatie, komen in een extreem harde gevangenissen terecht en zijn vervolgens een makkelijke prooi voor IS", zegt onderzoeker naar islamitisch extremisme in Egypte, Mustafa Abdou.

Journalist Ahmed Ziyada belandde in de gevangenis na het filmen van een protest van de Moslimbroederschap: hij werd er - ten onrechte - van beschuldigd met hen te sympathiseren. In de gevangenis zag hij een competitie ontstaan tussen de Moslimbroederschap en IS. Zij proberen beiden jonge gevangenen te rekruteren en bij hen te houden. Ziyada zat er anderhalf jaar en zag steeds meer jihadisten de gevangenis binnenstromen. En de nieuwe jihadistische celgenoten zetten de verhoudingen op scherp.

(Tekst loopt door onder afbeelding)

Steeds vaker spraken ze hem aan op de titels van de gesmokkelde boeken die hij las. Werken van Egyptische auteurs als Ibrahim Eissa en Youssef Ziedan vonden ze verboden literatuur. Vroeg in de ochtend maakten ze hem wakker om te bidden. "Ik heb een duidelijke politieke voorkeur, dus mij lieten ze nog redelijk met rust", zegt Ziyada een jaar na zijn gevangenschap. "Maar apolitieke jongeren of jonge leden van de Moslimbroederschap, daar gingen ze echt achter aan."

Maandenlang zag hij hoe beide kanten hun best deden goed voor de dag te komen. "Ze organiseerden lessen en beloofden jongeren werk en een vrouw", vertelt Ziyada. Aanhangers van de twee concurrerende groepen geven elkaar geen hand meer en bidden gescheiden. IS probeert jonge moslims ervan te overtuigen dat de leiders van de Moslimbroederschap geen echte moslims zijn. Die leiders proberen de jongeren juist in te laten zien dat extremisme geen oplossing voor hun problemen biedt.

Dit duel speelt niet alleen in de gevangenis waar Ziyada zat, maar overal in Egypte. In de zwaarbewaakte Tora-gevangenis leidde het vorig jaar zelfs tot een bloedige knokpartij tussen tientallen gevangenen. Volgens ooggetuigen gebruikten leden van de Moslimbroederschap en IS scherp bestek, stalen buizen en alles wat voor handen was om elkaar te verwonden.

Ondertussen wordt Egypte geraakt door steeds bloedigere aanslagen. Analisten zeggen dat de daders van die aanslagen op Koptische kerken in de steden Cairo, Alexandrië en Tanta radicaliseerden in de gevangenis.

Zo noemt onderzoeker Abdou de 22-jarige Mahmoud Shafiq. Hij werd in 2013 met zijn studieboeken nog onder zijn arm gearresteerd bij een demonstratie. Onder invloed van IS radicaliseerde hij in de gevangenis en vertrok hij na zijn vrijlating voor training naar de Noord-Sinaï. In december 2016 zou hij zichzelf hebben opgeblazen in een Koptische kerk in Caïro, waarbij 26 kerkgangers overleden.

"Toen hij vrij kwam, was hij niet meer dezelfde jongen die de gevangenis in was gekomen." Dat schrijft onderzoeker Abdou in zijn rapport over jihadisme in Egyptische gevangenissen. Hij maakt zich zorgen over de duizenden jonge gevangenen die maandenlang zijn afgesloten van de buitenwereld. "Ze komen alleen in aanraking met ideeën van de Moslimbroederschap en IS."

Mensenrechtenactivist Ahmed Abdallah, die in de zomer van 2016 vastzat, zegt dat in gevangenissen een belangrijk debat gaande is: "Alleen worden liberale ideeën er niet vertegenwoordigd". Het beangstigde hem, zelf een charismatische man die graag debatteert, hoe overtuigend de jihadisten waren. Volgens Abdallah spelen ze slim in op onrecht dat de gevangenen vinden dat hen wordt aangedaan: "Zij zeggen tegen de jongeren: jullie probeerden de democratische weg en nu zitten jullie hier in deze cel".

(Tekst loopt door onder afbeelding)

Nieuwe generatie

Er dreigt een generatie extremisten te ontstaan met andere drijfveren dan die van jihadisten waar Egypte al langer mee kampt. "Dit zijn geen jongens uit de Sinaï, die met een doel strijden: voor hun grond en familie", zegt Abdallah. "Dit zijn mensen met een gewelddadig wereldbeeld." Hij wijst op het geweld waar Egyptische jongeren mee te maken kregen bij demonstraties of in de gevangenis. "IS redeneert: 'De staat heeft als eerste wapens in de strijd gegooid. Nu is diezelfde zet aan ons.' Dat klinkt logisch voor deze jongeren."

De woorden van de extremisten worden erg serieus genomen, zegt journalist Ziyada. IS heeft volgens hem veel aanzien in de gevangenis. "Er was een Egyptische man die rechter was geweest voor Islamitische Staat in Libië, hij oordeelde daar over leven en dood." De man kon nauwelijks nog lopen en had een verschrikkelijk gezicht door marteling. "Maar hij was zeer intelligent, in mijn cel keek iedereen tegen hem op."

De rechter en een jihadist die 'de prins' werd genoemd, kochten cipiers om en konden zo ook langs andere cellen. Daar leidden ze het belangrijke vrijdaggebed of gaven ze godsdienstlessen. Leiders van de broederschap deden dit ook, maar konden volgens Ziyada niet zoveel respect afdwingen als IS dat kon. "De prins was sterk en verzorgd, zo krulde hij iedere ochtend zijn baard. Als hij een cel in kwam, zeiden mensen 'prijs Allah, hij lijkt net een profeet'."

(Tekst loopt door onder afbeelding)

De tactieken van de Moslimbroederschap zijn nog maar weinig doeltreffend. Ziyada: "De organisatie deelt bijvoorbeeld voedsel uit aan de gevangenen: kip en gehaktballen in aluminiumbakje. Maar dat doen ze al decennialang. De strijd om ideeën winnen ze er niet mee."

In die strijd probeerde ook de liberale activist Abdallah zich te mengen. "Je kunt hier veel de gevangenis in smokkelen, zoals boeken. Ik had het idee om een boekenclub te starten in mijn cel en introduceerde bij hen Orwell en Rousseau", vertelt hij. "Zo kwamen al snel frisse ideeën in onze gesprekken over democratie."

Maar het duurde niet lang voordat zijn project strandde. Cipiers stormden zijn cel in en namen alle boeken in beslag. "Ik zou de hersenen van mijn medegevangenen vergiftigen en werd in de isoleercel gegooid." De jihadisten mochten hun literatuur houden, vertelt hij. En dat is precies het probleem, zegt Abdallah: "Gevaarlijke ideeën kun je alleen bestrijden met alternatieve ideeën. Maar dit regime is banger voor onze seculiere gedachten dan voor het extremisme van jihadisten."

Egypte gaat een cruciale fase in, waarschuwt onderzoeker Abdou. Kort geleden sprak hij af met een ex-gevangene die radicaliseerde tijdens zijn gevangenschap. Toch kwam hij onverwacht eerder vrij en nam bij thuiskomst afstand van de Islamitische Staat. "Maar de extremistische gedachten zitten nog steeds in hem", vertelt Abdou. "En als hij in het Egypte van vandaag geen kansen krijgt, dan zullen we hem weer verliezen aan IS."