Met Spinoza op de fiets door de natuur in Amsterdam: ‘Hij zag in alles de natuur’

Op het eerste gezicht is rondom het grote bronzen standbeeld van Spinoza nauwelijks iets van natuur te bekennen. Langs de grachten staan enkele bomen en tussen een paar stoeptegels is onkruid te vinden, maar daarmee is alles ook wel gezegd. Spinoza zelf kijkt uit op één van de vele gebouwen in het versteende Amsterdam.

Is dit een logisch startpunt voor een fietstocht over Spinoza en de natuur? Juist wel, zegt filosoof Nanda van Bodegraven, die de tocht en de podcast heeft gemaakt in samenwerking met het Humanistisch Verbond en dierentuin Artis. Zou Spinoza hier nog in levenden lijve hebben gestaan, zegt ze, dan had hij meer dan steen gezien. “Hij zag namelijk in alles de natuur.”

God en natuur

Samen met Henri Krop, tot vorig jaar bijzonder hoogleraar Spinozastudies aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, bevindt Van Bodegraven zich enkele meters van het Spinozamonument bij de Stopera in Amsterdam. Krop heeft een deel van de podcast ingesproken. Ze hebben beiden hun fiets aan de hand. “Zelfs in een drukbevolkte stad als Amsterdam zijn wij als menselijke soort niet alleen”, vertelt Van Bodegraven. “Wij leven samen met dieren en planten. Dat lijken mensen vergeten te zijn.”

Filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677) was een zoon van Portugees-Joodse migranten. Hij werd beroemd om zijn ideeën over God: voor hem valt die samen met de natuur. Ook schreef hij veel over vrijheid: hij vond dat iedereen mocht denken en geloven wat hij of zij wilde. In zijn tijd was dat een nieuw en radicaal geluid. Zowel in kerken als in de joodse gemeenschap werd zijn werk als gevaarlijk gezien. In 1656 werd in de Portugese synagoge een banvloek uitgesproken over Spinoza, vanwege ‘abominabele ketterijen’.

Vanaf het standbeeld in de binnenstad voert de tocht langs die synagoge, en gaat hij in drie uur tijd naar Zuidoost, langs elf verschillende bankjes. Bij elk bankje hoort een podcastaflevering van zo’n tien minuten waarin wetenschappers en buurtbewoners over mens en natuur vertellen. De bankjes zijn te herkennen aan kunstige armleuningen, gemaakt van gerecycled plastic, die de vorm hebben van een dier of plant.

Langs het huis van Spinoza

“Klimaatopwarming is een van de grootste uitdagingen voor het voortbestaan van de mens”, zegt Van Bodegraven. “Daarom moeten we zuinig zijn op de aarde. Je kunt beter van je eigen stad of land genieten in plaats van naar elders te gaan met het vliegtuig. Er zijn binnen Amsterdam nog genoeg plekjes, verhalen en inzichten te ontdekken.”

Op naar het volgende punt, stellen ze voor. Na zo’n vijf minuten fietsen trapt Krop plotseling op de rem. Van Bodegraven botst bijna tegen hem op, maar kan nog net uitwijken. “Kijk eens”, roept Krop. ”Daar woonde Spinoza vroeger.” Hij wijst richting de Mozes en Aäronkerk aan het Waterlooplein. “Daar zit ironisch genoeg nu een rooms-katholieke kerk.” Tussen 1837 en 1841 werd deze imposante kerk gebouwd, maar daarvoor stond hier het huis waar de Spinoza’s vroeger woonden.

“Spinoza leverde felle kritiek op de uitleg van de Bijbel door zijn tijdgenoten”, vertelt de Spinozakenner. “Zijn boeken waren in die tijd dan ook verboden.” Hij legt uit dat volgens Spinoza Bijbelse profeten niet namens God spraken, maar dat zij gewone mensen waren met een grote verbeeldingskracht. Spinoza ging in tegen het heersende idee van een bovennatuurlijke God die losstaat van de aardse werkelijkheid. “Volgens Spinoza kan God niet ingrijpen, belonen of straffen.”

Verbondenheid

“God en natuur zijn volgens Spinoza hetzelfde”, vertelt Krop. Dat was toen een revolutionair idee. “God is alles, volgens Spinoza. En alles is God. Mensen en dieren zijn daar verschijningsvormen van.” Van Bodegraven: “Doordat er één groot geheel is, heeft alles en iedereen invloed op elkaar. Omdat er sprake is van afhankelijkheid van elkaar, is er ook verbondenheid. Tussen mensen onderling, maar ook tussen mens en natuur.”

Even later nemen Van Bodegraven en Krop plaats op het volgende bankje, dat op een vlonder aan het water staat. Van hieruit kijken ze uit op dierentuin Artis. “Waar vele filosofen beweerden dat de mens boven dieren staat, dacht Spinoza hier anders over”, vertelt Krop. “Omdat zowel mensen als dieren een stukje van God zijn, zijn wij volgens Spinoza niet beter dan dieren.”

Jezelf kennen

“Wel geloofde Spinoza dat er verschillen tussen mens en dier zijn”, gaat Krop verder. “Zo beredeneerde hij dat mensen uniek zijn, omdat ze in staat zijn tot redelijk denken.” Wetenschap bedrijven was voor hem een manier om de natuur te leren kennen. “En daarmee God, zo leerde hij. Wanneer we de natuur leren kennen, verhogen we onze kennis van het goddelijke.”

Van Bodegraven valt hem bij: “En als je de wereld leert kennen, leer je jezelf kennen. Jij bent tenslotte onderdeel van het geheel. Ik hoop dat mensen dat op deze fietstocht ook gaan ervaren.”

Meer informatie: vrijheidvanamsterdam.nl/Spinozaroute

Lees ook:

Hoe Spinoza ons iets kan leren over onze democratie

Spinoza-kenner Maarten van Buuren vertaalde het laatste boek dat Spinoza schreef, en kwam daardoor tot nieuwe inzichten over diens denken. Ook vandaag de dag is Spinoza relevant, zegt hij.