Met Nietzsche de crisis door: vier tips voor deze coronatijden

Duizenden zieken en doden, economische malaise, rellen om een avondklok: een allesomvattende crisis zoals die al bijna een jaar aan de gang is, maakt dat mensen op zoek gaan naar een steuntje in de rug. Dat steuntje kan ook gevonden worden in de filosofie.

Het is niet voor niets dat de tweeduizend jaar oude filosofie van de stoïcijnen een opleving kent: er verscheen bijvoorbeeld een bloemlezing samengesteld door filosoof Lammert Kamphuis. Dat is begrijpelijk, want denkers als Epictetus en Marcus Aurelius leren ons om ons niet emotioneel mee te laten slepen als de omstandigheden even niet meezitten. Maar weinig filosofen zijn zo actueel in deze tijden van crisis als de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche.

Het leven van Nietzsche (1844-1900) stond bol van ziekte en tegenslag. Vanaf zijn jonge jaren had hij last van verschrikkelijke migraine, als kind verloor hij zijn vader en broertje, al zijn huwelijksaanzoeken werden afgewezen, en zijn boeken kregen tijdens zijn carrière nauwelijks aandacht. Maar de besnorde filosoof liet zich daardoor niet uit het veld slaan, en gebruikte zijn persoonlijke ervaringen juist als inspiratie voor zijn filosofie, zoals hij schreef in zijn autobiografie Ecce homo: “Ik maakte van mijn wil om gezond te zijn, om te leven, mijn filosofie…”

Een geslaagd mens vindt volgens Nietzsche dan ook “geneesmiddelen tegen kwetsuren, hij buit vervelende voorvallen tot zijn eigen voordeel uit; wat hem niet ombrengt, maakt hem sterker”. Kan het toepasselijker in deze tijd waarin een besmettelijke ziekte de hele wereld in de houdgreep heeft? Daarom: vier inspirerende inzichten van Friedrich Nietzsche voor de coronacrisis.

1. Ook perioden van tegenslag hebben hun waarde en betekenis
Nietzsche had al goed door hoe belangrijk zingeving voor de mens is, zeker in moeilijke tijden. De vraag wat de zin van dit leven vol lijden kan zijn, neemt dan ook een centrale plek in in zijn filosofie. En die zin is volgens hem niet te vinden bij God of in de hemel – God is immers dood, zoals zijn beroemde uitspraak luidt. Maar met de nihilistische stelling dat het leven daarom helemaal geen zin heeft, was Nietzsche het ook niet eens. Nee, de mens moet weer leren ‘ja’ te zeggen tegen het leven, omwille van het leven zelf. En om dat te kunnen doen, moeten ook pijn en lijden op waarde geschat worden. Dat zijn immers net zulke essentiële onderdelen van het leven als geluk en genot.

Nietzsche geloofde dat gebeurtenissen in het universum zo verstrengeld zijn dat elk genot dat iemand ervaart, onmogelijk kan bestaan zonder de moeilijkere perioden die daarvoor komen of daarop volgen. Daarom pleitte Nietzsche voor amor fati, liefde voor het lot. De worstelingen van het leven, zegt Nietzsche, zijn ook noodzakelijk om te kunnen ‘worden wie je bent’, ze zijn ‘een persoonlijke noodzaak’.

Degene die echt volmondig ‘ja’ kan zeggen tegen het leven, doorstaat Nietzsches test van de eeuwige wederkeer: die houdt zoveel van zijn leven dat hij bereid is om het een oneindig maal opnieuw te beleven. Wie niet meteen staat te springen om 2020 nog eens dunnetjes over te doen, hoeft zich wat Nietzsche betreft niet te schamen – hij stelde dat dat vermogen voor zeer weinigen is weggelegd. Maar leren om de waarde van moeilijke perioden in te zien, kan deze wel draaglijker maken.

2. Ons leven is ons kunstwerk
Maar hoe kunnen we leren houden van ons lot en van onze tegenslag? Door ons leven te beschouwen als een kunstwerk, antwoordde Nietzsche. Hij stelde dat we ‘de dichters van ons leven’ moeten willen zijn. We kunnen zelf van ons leven iets moois maken als we willen. Elke gebeurtenis die je overkomt, elke keuze die je maakt, is als een verfstreep in het schilderij van je leven. Hoewel we niet altijd kunnen kiezen wat ons overkomt, kunnen we wel zelf bepalen hoe we er mee omgaan, stelde Nietzsche. Die keuze bepaalt hoe we ons levensverhaal zullen vertellen. Een levensverhaal waarin de coronacrisis ongetwijfeld een rol speelt, of je nu zelf ziek wordt, zieken verzorgt of dat je winkel of kroeg dankzij de maatregelen op omvallen staat.

Dit perspectief van het leven als kunstwerk heeft nog een ander voordeel, toont Nietzsche in De vrolijke wetenschap: “We moeten tijdelijk van onszelf uitrusten door naar ons op en op ons neer te kijken en, van een artistieke afstand, om onszelf te lachen of om onszelf te huilen; we moeten de held én de dwaas ontdekken die in onze hartstocht van de kennis steekt; we moeten af en toe blij zijn met onze dwaasheid om blij te kunnen blijven met onze wijsheid!” Deze mindfulness avant la lettre geeft lucht door ons ook te laten lachen om onszelf. Het leven biedt immers al genoeg ernst en gewicht.

3. What doesn’t kill you makes you stronger
Naast dat tegenslag een onmisbaar onderdeel is voor een vol leven, geeft het de mens ook kracht, stelde Nietzsche: “Wat mij niet ombrengt, maakt mij sterker”, schreef hij in het boek Afgodenschemering. De Engelse vertaling van dit citaat is inmiddels zijn eigen leven gaan leiden in popliedjes en inspiratiequotes, maar raakt wel aan de kern van Nietzsches levensfilosofie. Wie sterk wil leren zijn, moet uitdagingen en tegenslag niet uit de weg gaan. Hoe groter namelijk de weerstand die overwonnen wordt, des te groter iemands kracht en weerbaarheid. Nietzsche vergeleek het met een bos: de hoogste en sterkste bomen hebben de meeste stormen doorstaan. Deze crisis kan ons een mogelijkheid bieden om sterker en wijzer te worden.

Om de uitdagingen van de crisis vol in de ogen te durven kijken, is moed nodig. Ook hier komt Nietzsche dus niet aanzetten met lage eisen. “Dapper is wie vrees kent maar de vrees bedwingt, wie de afgrond ziet maar met trots”, schreef hij in Zo sprak Zarathoestra. De oproep is om moedig te zijn, om de uitdagingen van deze crisis niet uit de weg te gaan, en juist gebruik te maken van de crisis om er krachtiger door te worden.

Hier moet wel worden opgemerkt dat tegenslag Nietzsche op een gegeven moment zelf te veel werd: op 44-jarige leeftijd stortte hij mentaal in elkaar en hij zou tot aan zijn dood in 1900 niet meer bij zinnen komen. De oorzaak hiervoor was geen psychologische, maar een fysieke: hij leed waarschijnlijk aan een tumor in zijn hersenvlies of aan een erfelijke vorm van beroertes.

4. Aan alles komt een einde, dus ook aan deze crisis
We leven in een wereld van ‘worden’, en niet in een wereld van ‘zijn’, zegt Nietzsche. Simpel gezegd, verandering is de enige constante in deze wereld. Niets is eeuwig in dit aardse leven, dus komt ook aan deze crisis een eind.
We bevinden ons op dit moment nog midden in de crisis, met nieuwe, nóg besmettelijkere varianten van het virus, gesloten winkels en scholen, en een avondklok.

Maar, in de woorden van Mark Rutte en Hugo de Jonge, ‘er gloort licht aan het einde van de tunnel’. Vaccins zijn ontwikkeld en op enig moment zullen er genoeg mensen zijn ingeënt en wordt groepsimmuniteit bereikt. Als de maatregelen weer kunnen worden versoepeld en het land weer opengaat, zal de wereld er anders uitzien. Dat betekent niet terug naar het oude normaal, maar als sterkere en wijzere mensen, mits we het goed aanpakken.

En dan kunnen we hopelijk op een dag op deze hele crisis terug kijken, zoals Nietzsche terugblikt in Ecce homo: “Op deze volmaakte dag, waarop alles rijpt en niet alleen de druif bruin wordt, brak voor mij de zon door, een blik op mijn leven: ik keek achterom, ik keek voor me uit, ik heb nooit zo veel en zulke goede dingen tegelijk gezien. (…) Hoe zou ik niet voor mijn hele leven dankbaar zijn? En zo vertel ik mezelf mijn leven.”

Jonathan Janssen is journalist en studeerde vorig jaar af als filosoof aan de Radboud Universiteit in Nijmegen met de scriptie ‘De eeuwige terugkeer van crisis: Hoe Friedrich Nietzsche en Milan Kundera kunnen helpen in moderne tijden van crisis’.

Lees ook:

In de bergen, daar begrijp je Nietzsche pas echt

Negen weken lang trok de negentienjarige John Kaag door de Alpen, met in zijn rugzak de boeken van Friedrich Nietzsche. Zeventien jaar later ging hij nog een keer, nu met vrouw en kind. Pas toen begon Kaag Nietzsche te begrijpen.