Met dit lesboek wil ik wel terug naar school

Kirsten Poortier, Erik Myin en Peter-Paul Verbeek
Wat maakt de mens? Onze lichamelijkheid in relatie tot wetenschap en techniek
Uitgeverij Boom; 272 blz. € 34,90
★★★★★

De schrijvers

Kirsten Poortier doceert filosofie en kunst. Erik Myin is hoogleraar filosofie aan de Universiteit Antwerpen, gespecialiseerd in waarneming, cognitie en bewustzijn. Peter-Paul Verbeek is hoogleraar filosofie en ethiek van wetenschap en techniek, en rector magnificus van de Universiteit van Amsterdam. Wat maakt de mens? is het eindexamenboek 2024-2028 voor filosofie op het vwo.

Het boek

‘Je wordt niet als vrouw geboren, maar tot vrouw gemaakt.’ De boektitel kan worden opgevat als een knipoog naar dit beroemde citaat van Simone de Beauvoir. Net als dat dé vrouw niet zonder meer bestaat, is er ook niet zoiets als dé mens. Poortier, Myin en Verbeek werken deze niet-essentialistische kijk op de mens uit in relatie tot techniek en wetenschap.

Ons waarnemen, handelen en zelfs onze moraliteit bewegen mee met technologieën, schrijven ze. De komst van de pil droeg bijvoorbeeld bij aan de ontkoppeling van seksualiteit en voortplanting en speelde daarmee ook een rol in de acceptatie van homoseksualiteit, zoals de Nederlandse etnograaf Annemarie Mol ooit liet zien. Mensen geven hun leven ook betekenis met metaforen uit de techniek. Ze hebben ‘drijfveren’ als een klok, zoeken ‘uitlaatkleppen’ als een stoommachine en fietsen op de ‘automatische piloot’ naar huis.

Lichamelijkheid

‘In theorie is het volgens Elon Musk mogelijk om onze complete ‘geest’ naar een externe harde schijf te uploaden, zodat je verder kunt leven in een robotlichaam. De vraag is: is dat nog een mens?’ In de brede zin is dit boek een verweer tegen het dualisme, dat de auteurs beschrijven als de erfenis van denkers als Plato en Descartes. Musk, die verder absoluut niet in dat rijtje thuishoort, maakt de scheiding tussen lichaam en geest explicieter dan ooit. Hij gelooft dat je je geest los kunt snijden van het lichaam, om die vervolgens over te plaatsen en onveranderd door te leven.

Het etende, bewegende, en op een goede dag dansende lichaam is echter niet een willoos instrument, stellen de auteurs. Het is een wezenlijk onderdeel van ons zijn. Technieken die ingrijpen op het lichaam, grijpen dus ook in op de geest. Het boek leunt hierin onder meer op de fenomenologie van Maurice Merleau-Ponty en de mediatietheorie die Verbeek ontwikkelde. Ook is er aandacht voor feministische en postkoloniale perspectieven op het lichaam, waaronder die van De Beauvoir. Dat je lichaam ertoe doet, is immers vanzelfsprekend als je iedere dag ongewild geconfronteerd wordt met je huidskleur of vermeende geslacht.

Wie wijst op de invloed van techniek, moet niet doorschieten in determinisme. Technieken mogen dan wel tot ingrijpende veranderingen leiden, er is volgens de auteurs altijd ruimte voor een kritische houding. De kunst is om – naar Foucault – een ‘vrije relatie’ met technologie te ontwikkelen. Je zou de invloed van techniek op je leven niet categorisch moeten weren op zoek naar radicale vrijheid, maar je in vrijheid verhouden tot die invloed. Dat vergt reflectie, aftasting – en goed lesmateriaal.

Typerende passage

‘De mens heeft geen essentiële kenmerken. Dat biedt ons de mogelijkheid weerstand te bieden aan uitsluiting en onderdrukking op basis van een mensbeeld waaraan sommigen wel en anderen niet voldoen. Het biedt ons de mogelijkheid om te wennen aan een samenleving waarin allerlei samengestelde identiteiten, verschillende ervaringen en tegenstrijdige standpunten naast elkaar bestaan.’

Redenen om dit boek te lezen

Dit boek lijkt me een schatkist voor leraren, die volgens bevriende docenten soms verlegen zitten om goed lesmateriaal. Het is rijk aan voorbeelden uit de kunst, literatuur en film, zonder dat die ooit gezocht aanvoelen. Poortier, Myin en Verbeek bespreken met hetzelfde gemak kwantummechanica en neurale netwerken als gedichten van Lieke Marsman en Marieke Lucas Rijneveld.

Er is daarnaast veel aandacht voor filosofen uit België en Nederland, zoals Miriam Rasch, Petran Kockelkoren en Jos de Mul. Als ieder lesboek zo zou zijn, wil ik terug naar school. Gelukkig maar dat het boek er niet alleen voor scholieren is. Deze levendige, overzichtelijke en kraakheldere inleiding op de techniekfilosofie kan iedereen aanspreken.