Last van schuldgevoel? Laat er een filosoof op los, dat helpt relativeren

Ze komt al vijftien jaar elke vakantie naar Leusden voor een filosofische cursus. Maar de keuze voor de cursus Schuldig die de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) dezer dagen geeft was voor Leontine Verduin (63) niet willekeurig. “Ik voel me ontzéttend vaak schuldig.”

Het is pauze. Door de openstaande deuren komt de frisse boslucht naar binnen. Al vertelt Verduin het grinnikend, eigenlijk vindt ze die schuldgevoelens niet om te lachen. “Het is best akelig.”

Schuldcomplex

Op haar tafel ligt, net als bij de andere zes cursisten, een naambordje en een map met teksten van onder andere Augustinus, Nietzsche en Freud. Door die filosofische teksten nauwgezet te lezen gaan de deelnemers op zoek naar de rol en betekenis van schuldgevoelens. Het lezen in deze setting doet op zich al goed, zegt Verduin. “Ik ben gelukkig niet de enige met een schuldcomplex. Niet alleen in de groep, maar door de hele geschiedenis van de mensheid heen hadden mensen last van schuldgevoelens.”

Aan het bureau in het klaslokaal zit cursusleider, schrijver en filosoof Jannah Loontjens. Eind 2020 kwam haar boek Schuldig uit, waarin ze haar eigen geweten onderzocht. Achter Loontjens hangt het beamerscherm. Daarop is levensgroot het gezicht van de negentiende-eeuwse filosoof Søren Kierkegaard te zien, één van de filosofen die zij vandaag gaat bespreken. Met iets getormenteerds in zijn blik staart hij het lokaal in.

Therapeutisch

Loontjens onderzoekt in haar boek vanuit een filosofisch oogpunt de verschillende soorten schuldgevoel die haar leven beheersten. Haar relatie tot haar moeder speelt ook een rol in haar boek. “Als kind maakte ik me vaak zorgen om mijn moeder. Ik geloofde dat ik haar niet genoeg kon bijstaan en niet genoeg hielp, waardoor ik me vaak schuldig voelde”, vertelt ze aan de klas. “Nu ik meer inzicht heb in het concept schuldgevoel, merk ik dat ik hier minder vaak last van heb.”

Als je last hebt van schuldgevoelens, kan dit de rust in je hoofd behoorlijk in de weg zitten. Loontjens: “Het doel van de cursus is níet om het schuldgevoel van de cursisten te verminderen. We gaan onze eigen gedachten onderzoeken aan de hand van ideeën van filosofen. Het kan natuurlijk dat dit therapeutisch werkt, dat is dan een mooie bijkomstigheid.”

De angst om de verkeerde keuze te maken

De cursisten openen hun map en bladeren naar de tekst van Kierkegaard. Hij schreef over het begrip angst, dat nauw verbonden is met schuld. Loontjens leest een fragment voor, zet haar leesbril af en vertelt: “Kierkegaard had veel last van angst. De angst om de verkeerde keuze te maken en om ergens schuldig aan te zijn.”

Kierkegaard was bang voor zijn verlangens die hem tot ontrouw zouden kunnen verleiden. “Hij ging na waar die verlangens vandaan kwamen. Hij ontdekte dat het verlangen om een verbod te overtreden, in feite een verlangen is naar meer bewegingsvrijheid”, vertelt Loontjens. “Een verbod beperkt en dat verbod overtreden, geeft je een gevoel van vrijheid. Een verbod kan dus verlokken.”

Op die manier kunnen we ook het nut van schuldgevoelens inzien. “Dreigende schuldgevoelens kunnen je op het rechte pad houden”, vertelt Loontjens. “Die stem van je geweten vind je op dat moment irritant, merkt Kierkegaard op, omdat je liever die vrijheid voelt. Tegelijkertijd willen we die schuldgevoelens toch ook niet helemaal kwijt, omdat ze een moreel kompas vormen.”

Bij Harry Starren, één van de cursisten, zijn de gevoelens van angst en schuld met de jaren minder geworden. “Ik heb weleens schuldgevoelens, maar niet vaak meer”, vertelt de 67-jarige oud-directeur van een trainingsinstituut. Dat was vroeger wel anders. “Toen ik veel verantwoordelijkheden had, was het moeilijker om alle ballen in de lucht te houden.”

Geen bucketlist, maar een fuck-it list

Toen zijn moeder 62 jaar was, overleed zij plotseling. “Mijn zus had veel contact met haar, maar ik was in die tijd te druk met mijn loopbaan.” Al is dit dertig jaar geleden, hij voelt zich nog steeds schuldig. Toch is Starren deze cursus niet gaan volgen om van zijn schuldgevoel af te komen, hij wil zich simpelweg verder ontwikkelen. “Ik kan er niets meer aan doen. Mijn schuldgevoel blijft”, vertelt hij. “Het is een gedane zaak: mijn moeder komt niet meer terug.”

Inmiddels is hij zich bewust van wat hij écht belangrijk vindt en heeft hij zijn prioriteiten gesteld: “Ik heb nu alle tijd en aandacht voor vrienden, familie en geliefden. En als ik een keer ergens geen zin in heb, zeg ik met gemak nee”, vertelt hij. “Ik denk nu vaak: dat heb ik al eens gedaan. Daar hoef ik niet nóg een keer heen.”

Door minder hoge eisen aan zichzelf te stellen, kan hij beter voldoen aan zijn eigen verwachtingen, vertelt Starren. Grijnzend: “Ik heb geen bucketlist maar een fuck-it list”.

Na een uur of vier komt werk van Friedrich Nietzsche op tafel. Loontjens leest een fragment voor uit diens boek Zur Genealogie der Moral, over de oorsprong van de moraal uit 1887. “Een dier [de mens, red.] te fokken dat beloften mag doen – is dat niet precies de paradoxale taak die de natuur zich aangaande de mens heeft gesteld? Is dat niet het werkelijke probleem van de mens?”

Oerdriften

Volgens Nietzsche is de mens een dierlijk wezen met dezelfde oerdriften als de zebra of de tijger. De natuur heeft een dier voortgebracht die beloften kan afleggen, aldus Nietzsche. Met een belofte zeg je dat je bereid bent verantwoordelijk te worden gehouden voor wat je hebt beloofd.

De klas hoort het belangstellend aan. Verduin laat horen dat ze het begrepen heeft: “Belofte maakt schuld”, roept ze door het lokaal. “En dat terwijl de toekomst op losse schroeven staat. Als mens ben je feilbaar, dus kún je je niet altijd aan je beloftes houden. Dan kun je je wel schuldig voelen, omdat je iets verkeerds gedaan hebt, maar je kunt ook niet van tevoren weten hoe het leven loopt.”

In de pauze vertelt Verduin dat ze, net zoals Harry Starren, denkt dat haar schuldgevoelens te maken hebben met de hoge eisen die ze aan zichzelf stelt. “Het is soms best vermoeiend altijd maar de beste versie van jezelf te willen zijn en daar dan niet aan te kunnen voldoen.”

In de lunchzaal, met een kom aspergesoep voor zich, vervolgt ze: “De normen en waarden waaraan ik van mezelf aan moet voldoen, liggen best hoog. Ik moet bijvoorbeeld een goede dochter zijn.”

Normaal gesproken gaat Verduin drie keer per week naar het verzorgingstehuis waar haar 90-jarige moeder woont. “Ondanks dat ik dat heb beloofd, ga ik er deze week niet heen. Ik heb mijn excuses gemaakt bij het verzorgingstehuis.”

Maar haar schuldgevoelens gaan nog verder. “Ik werk al dertig jaar niet meer”, vertelt ze. Ze was ingenieur, maar werd afgekeurd vanwege haar autisme. Om wat te doen te hebben en bij te dragen aan de maatschappij doet ze vrijwilligerswerk in onder andere de kringloopwinkel in haar dorpje. “Deels doe ik dat misschien wel uit schuldgevoel. Je hebt als niet-werkende toch het gevoel dat je niet voldoet.”

Toch kijkt ze na anderhalve dag cursus een beetje anders tegen de zaken aan. “Mijn schuldgevoel begint al te minderen.” Gisteren heeft ze een belangrijke les geleerd: “Schuldgevoelens zijn er niet vanwege daden, maar vanwege gedachten. Dat akelige gevoel is niet ontstaan omdat ik niet naar mijn moeder ga, maar omdat ik mezelf veroordeel dat ik niet naar mijn moeder ga.”

“Nu stel ik mezelf de vraag: hoe reëel is die gedachte? En ben ik niet te streng voor mezelf?” Dat helpt, zegt Verduin. “Natuurlijk is het niet erg dat ik met zo’n druk cursusprogramma niet langsga. Misschien zou ik niet per se alleen voor mijn moeder, maar ook voor mezelf wat liever mogen zijn.”

Lees ook:

Van extatisch, eindeloos chanten kun je toch rustig van binnen worden

Hoe kom je tot rust? Trouw maakt deze zomer een rondgang langs spirituele en filosofische methoden voor verstilling, inkeer of ontspanning. Stijn Fens ging langs bij een chantmeester: mantrazingen voor yogi’s.