Ze noemen zich – soms in de verte – christen, en geven al zoekende een eigen interpretatie en vorm aan het christendom. Buiten de gebaande paden, los van hokjes en dogma’s. Wie zijn ze en wat delen zij? Vandaag: performance ‘The city of broken dreams’.
Alle ijslollystokjes waar de twintig gebombardeerde huisjes van zijn gebouwd, zijn met zijn tanden gebroken. “Dat ging het makkelijkst”, zegt kunstenaar Bob Venus (37). Alles voor de kunst. Nu steekt hij met trillende vingers van de zenuwen de gele en blauwe lampjes aan om de huisjes in de kijkdoos te verlichten. Over tien minuten start Venus zijn performance The city of broken dreams op de Vismarkt in Amersfoort. Het is donderdagavond, een rustige, frisse koopavond.
Zijn ex-werkgever René Barkema komt al een kijkje nemen. Deze voorganger had Venus in dienst als kerkelijk pionier bij de gereformeerd vrijgemaakte kerk De Kandelaar in Amersfoort, maar in oktober zegde Venus zijn baan op.
Hij schreef de kerkenraad in een emotionele brief dat hij door een veranderd godsbeeld dit werk niet meer kon doen. Sinds die tijd leeft Venus als kunstenaar, met als enige missie liefde uitdragen. “Het is niet dat ik niets meer met God heb. Met liefde uitdragen kom ik misschien wel dichter bij de kern dan alle boeken die ik las.”
Een geweer met een rood hart
Het is tijd. Venus hijst zich in een soldatenpak en veegt zijn wangen zwart. Hij schakeert de vier vazen bloemen achter zich, neemt een geweer met rood hart ter hand, knielt op een rond plateau en wacht zwijgend op publiek.
“Ik mis hem”, zegt Barkema. “Bob zocht jongeren op die afhaakten op de kerk, liet hen vertellen. Hij is een ruimtemaker, maakt kunstzinnige projecten zonder oordeel. Ik herinner mij het indrukwekkende project Losing my religion, waarin mensen gewoon hun verhaal vertelden.”
Tijdens het laatste project voor de kerk, Brieven aan God 3, waarin bekenden en onbekenden hun brief aan God voorlazen, las ook Venus zijn brief aan God voor. Barkema: “Ik heb daar een traantje weggepinkt. Ik vond het heftig te horen over zijn gevoel God kwijt te raken, want zo voel ik het. Voor hem is het een bevrijding, verbreding, voor mij sluit het uit wat overduidelijk is. Ik heb geen vastomlijnde ideeën meer, denk niet meer exclusief, ben een eeuwige zoeker, maar heb een ander lijntje met Jezus dan Bob. We kunnen daar wel goed over praten.”
Uit de kijkdoos klinkt het Oekraïense volkslied
De eerste nieuwsgierige voorbijgangers komen naderbij om het uitlegbordje te lezen: ‘Dit project is gemaakt vanuit liefde en bewogenheid. Geraakt? Deel het op je socials en tag mij.’ Venus gebaart hen in de kijkdoos te kijken. Daaruit klinkt het Oekraïense volkslied, gezongen door de achtjarige Amelia Anisovitsj op een benefietconcert. Dit Oekraïense meisje werd bekend met een filmpje waarin ze Let it Go van de film Frozen zong in een schuilkelder.
Ook een Oekraïense vluchteling kijkt door het gat en krijgt als ‘dank’ een bloem met het kaartje ‘Leef open, heb lief’. Net als elke voorbijganger reageert hij verbaasd: “Wil je echt geen geld?” Nee, zegt Venus resoluut. “We keren het om. Dit rondje is van mij. Het gaat om liefde geven.” De vluchteling wil per se 10 euro geven. Venus neemt die met moeite aan.
De kunstenaar houdt van omkeren. In een eerder project, op het christelijke festival Graceland, bouwde Venus een biechthok waar niet de passanten maar Venus biechtte en, verkleed als priester, zijn excuses aanbood namens de kerk nadat zij hem hun schrijnende kerkervaringen hadden verteld.
De kijkdoos trekt opvallend veel kinderen en jongeren, die opwippen op hun tenen voor een glimp in de kijkdoos. “Bent u echt een soldaat? Waarom zit u hier?” “Aan de buitenkant zie je een mooi dorp, van binnen is het kapotgemaakt”, legt Venus uit. “Dat raakt mij en daar wil ik aandacht voor.”
Luchtig het dubbele duidelijk maken
Het raakt ook de Syrische Zaïd Shahien (12), met twee vrienden uit Egypte en Turkije en een rood-witte anjer in de hand. Hij kent oorlog maar al te goed. ‘Supervet’ vindt hij dit. “Respect. Hij maakt mensen wakker.”
“Mooi initiatief,” zegt een 72-jarige Amersfoortse met kleindochter. “Mooi hoe hij met weinig middelen veelzeggend is, luchtig het dubbele duidelijk maakt: dat wij het zo goed hebben is niet vanzelfsprekend, zo dicht bij ons is veel kapot.”
Een halfuur later komen de drie jongens terug met twee meisjes. “Extra klanten”, roept Zaïd enthousiast. Een van de twee, Bo (17), vindt het gezang van het meisje wat eng klinken, maar snapt de actie na Venus’ uitleg goed. “O, we moeten niet zo zeuren, eigenlijk hebben we heel veel.”
Na een uurtje vertrekt voorganger Barkema, geraakt door het ‘beeldende, kunstzinnige’ van Venus, ‘voorbij het verbale’. Wat hij vindt van deze actie? “Alle kleine beetjes helpen.”
Iedereen kijkt, maar niet iedereen stopt. Dan is de koopavond voorbij. Er staat nog één vaas met bloemen. “Ik geef me over”, roept Venus voor de grap, staat op, wrijft over zijn pijnlijke knieën, blijft lachen. “Kunst is lijden, voelen dat je leeft.” Blij is hij met de vele mooie reacties.
Bij het opwarmen in jazzcafé Lazy Louis vertellen Venus en ‘chauffeur’ Michiel Overeem (37) hoe hun vriendenclub vijf jaar geleden een kerk wilde beginnen, maar dat nu beiden geen kerk meer zoeken. Venus: “We zoeken nog wel naar zingeving, maar ik wil niets meer doen dat God ergens in probeert te vangen. Ik wil mijn naaste dienen, daar zal ik me nooit van bekeren. Ik zou ervoor tekenen de barmhartige samaritaan te zijn. Hij hees zonder leer of oordeel een gewonde man op zijn ezel en betaalde alles voor hem. Ik voel mij geen humanist, dat verschilt voor mij te veel met christelijke normen en waarden, bijvoorbeeld rond abortus.”
Geframed als atheïst
Venus is evangelisch opgevoed. “Ik zocht altijd naar de waarheid, maar de waarheid sluit ook uit. Nu heb ik geen zekerheid meer, ik heb niets meer. Ik ben volkomen vrij.”
Daar ging wel een rouwproces aan vooraf. “Ik ben door alle fases gegaan, was boos en verdrietig. Ik rouwde omdat ik niets meer zeker kon weten, ook om verlies van vrienden en werk. Ik werd geframed als een atheïst, wat ik niet ben. Maar als je dat loslaat, ben je werkelijk vrij. Ik wil mooie dingen maken.”
Een nieuwe inspiratiebron is de Amerikaanse kunstenaar David Best, die tempels bouwt voor taboes als dood, oorlog en honger en kunstenaars oproept hetzelfde te doen. Venus maakte een tempel voor het ongeboren kind, een houten vrouwenbeeld dat licht geeft vanuit de baarmoeder. “Een vrouw huurde dit om erbij stil te staan, ze schreef er een gedichtje over. Dat is goud.”
Kerk van gebroken mensen
Met de financiën kan het nog wat beter, bekent Venus. “Dit project kostte me veel meer dan het tientje dat ik ontving. Dat zal me worst zijn. Als ik voortga op de weg van liefde, wil ik erop vertrouwen dat er inkomsten komen. Ik kan hier toch niet mee stoppen, dat is als stoppen met leven.”
Michiel Overeem volgt Venus’ werk al jaren. “Hij richtte zich steeds meer op liefde en inclusiviteit, zoals de kerk van gebroken mensen, gebouwd van bierkratten, of een knuffelend, lichtgevend kruis. Ik ben IT’er en leef het standaard westerse leven, met een vast inkomen. Zijn werk doet meer met me dan een preek. Daarin hoor je over vernieuwing van je denken, maar Bob doet het gewoon, leeft het voor.”
“Volgende week weer”, lacht Venus, terwijl hij Overeem op de schouder slaat. “Ik heb toch niets meer te verliezen. Ja m’n knieën, maar verder niets.”
Perfomance met profetie
Cultuurfilosoof en geestelijk begeleider Frans Croonen (45) vindt het werk van kunstenaar Bob Venus een ‘prachtig voorbeeld van zingeving in een notendop’, waarbij je na een crisis tot de kern komt. “Dat zie je in de hele geschiedenis van de mystiek.”
In zijn boek Geestkracht, zingeving en spiritualiteit in het Nederland van nu beschrijft hij zingeving als een innerlijk proces, in een drieslag. “Je zóekt de zin van iets, die dient zich via bewustwording aan in een vínden, en daarmee gééf je vervolgens zin en betekenis. Je ontvangt eerst, alvorens te geven. Vaak breken mensen dan uit een knellende vorm en zoeken naar ‘wat dan wel’.”
Croonen inventariseerde dat zinzoekers het zoeken in rust en stilte, structuur en balans, betekenisvolle inhoud en voorbeelden, niet meer in de kerk. “Als er één kind met het badwater is weggegooid, is het wel de gevoeligheid bij kerken voor die innerlijke ontwikkeling.”
Het gevaar is dat je dit zoeken naar zingeving in de categorie psychologie schaart, terwijl: dat is geloven, zegt Croonen. “De Bijbel staat vol mensen die transformeren. Velen verlaten de kerk omdat daar geen ruimte meer voor is, terwijl er genoeg verlangen en innerlijk leven is. De kerk zou hier weer letterlijk onderdak aan moeten bieden, moeten bevragen, op z’n kop zetten, partij kiezen voor de kwetsbare, teruggaan naar de oorspronkelijke expertise en zich afvragen: hoe is God aan het werk in deze persoon? Wat zie je daar gebeuren? Zonder hier een oordeel, voorwaarde of norm aan te koppelen. Blijf eraf, hier is God aan het werk.
“In het geval van Venus zeg ik: hij zou in een kerk moeten staan. Wat hij doet, is christelijk tot in de diepste essentie. Wat is er christelijker dan Gods liefde? Er zit ook iets profetisch in deze performance. Ik zou dit niet durven. Ik hoorde eens dat profeten geen grote mond hebben, maar grote oren. Ze kunnen goed aanvoelen wat er schort, waar we zijn afgedwaald en roepen op tot bekering, in dit geval tot liefde.”
Lees ook:
Een muzikale pelgrimage voor post-theïsten. ‘Ik put uit christelijke bronnen’
Ze noemen zich – soms in de verte – christen, en geven al zoekende een eigen interpretatie en vorm aan het christendom. Buiten de gebaande paden, los van hokjes en dogma’s. Wie zijn ze en wat delen zij? Vandaag: muziekwandeling Pelgrim.
