Kun je je schuldig voelen over slavernij?

Door mijn schuld, door mijn schuld, door mijn grote schuld: die woorden uit de schuldbelijdenis zijn in vrijzinnige kringen niet populair, schrijft Tjaard Barnard in het voorwoord van remonstrants tijdschrift Adrem. “We willen ons alleen maar schuldig voelen over wat we zelf misdaan hebben. Een collectieve schuldbelijdenis, het zit niet in ons systeem.”

En toch hangt dat in de lucht, schrijft Barnard. Amsterdam en Rotterdam overwegen immers excuses te maken, ook al voelt premier Rutte er niet voor en met hem 55 procent van de Nederlanders, zo wees een Trouw-enquête uit.

In Nederlandse kerken komt het gesprek over de slavernijgeschiedenis voorzichtig op gang. De Lutherse kerk in Amsterdam heeft in een dienst schuld beleden voor het aandeel dat haar verre voorgangers hadden in de slavernij. Museum Catharijneconvent stelt het thema aan de orde bij de expositie over gospelmuziek in het kader van de uitbreiding van de collectie met erfgoed van migrantenkerken. Maar of het nou in de kerk is of daarbuiten, overal duikt in de discussie het woord schuld op: “Moet ík me schuldig voelen voor iets waar ik part noch deel aan had, voor iets wat onze verre voorvaderen hebben gedaan of nagelaten?”

Precies deze vraag legden oud-Kamerlid Kathleen Ferrier en remonstrants predikant Joost Röselaers voor aan een aantal mensen die zij spraken over hun voorstel voor een waarheids- en verzoeningscommissie over het slavernijverleden. “Dat is niet de vraag waar het uiteindelijk om zou moeten gaan”, vindt historicus Karwan Fatah Black over de schuldvraag. “Niemand vraagt je om je schuldig te voelen over iets wat lang geleden gebeurd is en wat jij zelf niet gedaan hebt. Wat wel gevraagd wordt, is dat wat er gebeurd is niet te bagatelliseren. Mensen vragen om erkenning van wat er gebeurd is, niet om je schuldig te voelen. En toch is steeds de primaire reactie: jullie willen dat ik mij schuldig voel ... Burgemeester Halsema van Amsterdam zegt het mooi: als we het verleden niet erkennen voegen we een nieuw pijnlijk hoofdstuk toe.”

Collectieve morele verantwoordelijkheid

Artiest en activist Pravini Barboeram denkt evenmin in termen van schuld: “Voor mij gaat het niet om schuld maar om verantwoordelijkheid. Het is lastig aan te tonen of je schuld hebt als het om iets collectiefs gaat. Maar ook al heb jij zelf niet direct schuld, je hebt wel profijt gehad van onrecht dat nooit is gecorrigeerd. Voor mij gaat het dan ook om verschuiving van het concept schuld naar collectieve morele verantwoordelijkheid, om te doen wat juist is.” Zij wijst daarom allereerst naar de staat. Maar ook de nazaten van mensen die hun welvaart hebben te danken aan de slavernij moeten in haar ogen verantwoordelijkheid nemen.

Daar is Paul Cliteur het totaal mee oneens. De jurist, filosoof en oud-senator voor Forum voor Democratie zegt er dit over: “Je kan alleen schuldig zijn voor je eigen handelingen. Nooit voor die van een ander. Niet voor je ouders, je voorouders. Al zijn je ouders NSB’ers geweest, dat maakt jou nog geen NSB’er. Natuurlijk kan je je wel schuldig ‘voelen’ over wat je ouders hebben gedaan. Je kan het ook betreuren. Maar een verstandig mens kan zich daar niet ‘schuldig’ over voelen. De slavernij kan je betreuren, maar als je daar zelf niet bij betrokken bent geweest kan je je daar niet schuldig over voelen.”

In hetzelfde interview waarschuwt hij ook voor wat hij noemt ‘het oprakelen’ van het slavernijverleden. “Dat is zwaar polariserend en iedereen wordt daar ongelukkig van.” Röselaers en Ferrier willen polarisatie juist voorkomen met een waarheids- en verzoeningscommissie. Maar daar moet het verleden wél op tafel komen – of zo u wilt: opgerakeld worden.