Klimaatcatastrofe? Volgens Wouter Kusters is duurzaam alarmisme het antwoord

Wouter Kusters
Schokeffecten. Filosoferen in tijden van klimaatverandering
ISVW; 363 blz. € 29,95
★★★

De schrijver

Filosoof Wouter Kusters (1966) werd bekend met boeken waarin hij zijn eigen ervaringen met psychoses op een filosofische manier beschreef. Zijn debuut Pure waanzin werd in 2005 bekroond met de Socrates Wisselbeker. Tien jaar later won hij die prijs opnieuw met Filosofie van de waanzin.

De stelling

De gevolgen van de klimaatverandering zijn onheilspellend: insecten verdwijnen, er komen meer orkanen en overstromingen, het ijs smelt. Dat is schokkend en leidt tot somberte: trauma, angst en depressie. Toch moeten we ‘de schok vasthouden en filosofische beschouwingen over de klimaatverandering formuleren’, zelfs al is een standpunt van buitenaf onmogelijk. ‘Je kan je niet buiten je eigen situatie van vervuilend menselijk wezen van de 21ste eeuw plaatsen,’ aldus Donna Haraway in Staying with the trouble.

De uitwerking

Er is een probleem met ons denken over tijd. We zijn gewend om de tijd in drie schalen onder te verdelen: de lange tijd van de natuurgeschiedenis, de tijd van de geschiedenis van de mens en de persoonlijke tijd van elke mens. Voorheen konden we die drie tijdsschalen netjes uit elkaar houden, maar de klimaatcrisis toont dat ze in elkaar overvloeien. Zo blijkt nu dat menselijke handelingen de gang van de ‘eeuwige natuur’ beïnvloeden.

Omgekeerd beïnvloedt de grote geschiedenis van de aarde nu de mens als natuurlijke soort. De schalen zijn gebroken, we moeten de tijd van mens en natuur anders zien. Dat doet Kusters aan de hand van de kristallenbolmetafoor. Daarbij kunnen we staande op de bol (het heden) naar beneden kijken (het verleden) en naar boven (de toekomst). Het is geen chronologische tijd, maar een intuïtieve tijdsopvatting. Zoals Charles Taylor schrijft: ‘Onszelf voorstellen in de diepte van de tijd is onszelf voorstellen als wezens met een diepe natuur, en zo helpen die natuur te redden’.

De terugblik

Het boek zoekt verklaringen voor de klimaatcrisis. Waar is het misgegaan? Clive Hamilton betoogt in Defiant Earth (2017) dat de tijd na de Tweede Wereldoorlog, met zijn enorme toename van het gebruik van fossiele brandstoffen, de oorzaak is van het onheil. Veel historici gaan verder terug in de tijd: het begon met de industriële revolutie. Toen ging men over van water- en windenergie naar fossiele brandstoffen.

Voor Jason Moore begon het in de vroegkapitalistische 16de en 17de eeuw. Hij spreekt over het ‘kapitaloceen’, met de intensivering van de houtkap, de veroveringstochten van de Europese mogendheden over zee en de impact van de banken. De rol die ‘goedkope natuur’ in het ‘kapitaloceen’ speelt, heeft geleid tot een catastrofale klimaatverandering.

Voor Peter Sloterdijk in Sferen (2003) hebben de gelukszoekers uit de vroegmoderne tijd, met hun psychologie van individualisme en ondernemingsdrang, uiteindelijk gezorgd voor een funeste doorwerking in de ecologie. Timothy Morton legt in Duistere ecologie (2016) de oorzaak van de klimaatcrisis bij de opkomst van de landbouw in Mesopotamië.

De conclusie

Echte aanbevelingen formuleert Kusters niet. Wel pleit hij voor duurzaam alarmisme, waarin de paniek over de klimaatcrisis wordt omgezet in een doordachte vorm van denken en handelen. Hij citeert Clive Hamilton, die oproept tot ‘een ander soort oriëntatie op de Aarde, een waarin wij ten diepste onze buitengewone macht en unieke verantwoordelijkheid begrijpen’. En: ‘de mens is een geologische kracht die zowel kan worden tegengehouden als uitgeoefend. Het menselijk heil moet in praktijk worden gebracht door mensen die samen zelfbeheersing uitoefenen.’

Redenen om dit boek niet te lezen

De analyse van de psychische effecten van de klimaatcrisis (trauma, angst, depressie) valt lang uit en leidt weg van de eigenlijke problematiek, die daardoor vrij laat in het boek aan bod komt. Sommige voorstellen, waaronder de metafoor van de kristallen bol, klinken zweverig, al is het ongetwijfeld de bedoeling om via ‘intuïtie en verbeelding’ een tegengewicht te vinden tegen de instrumenteel-berekenende houdingen die tot de klimaatcrisis hebben geleid.

Redenen om dit boek te lezen

Kusters biedt een fraai overzicht van bestaande theorieën en belangrijke auteurs over de klimaatcrisis. Zijn eigen betrokkenheid en zijn vastberadenheid om het probleem in de ogen te kijken, kunnen inspirerend werken.