Op papier hebben alle grote kerken in Nederland zich uitgesproken over het eigen slavernijverleden. Maar de Lutherse Kerk en Evangelische Broedergemeente vinden dat niet genoeg. Het is tijd voor daden.
Voor sommigen even schrikken, voor anderen ontroerend, voor iedereen bijzonder en misschien nooit eerder vertoond: een wintipriesteres aan het begin van een kerkdienst onder auspiciën van de Protestantse Kerk in Nederland.
Een gewone viering was het sowieso al niet, die winterse zondag in de doopsgezinde kerk aan een Amsterdamse gracht. Drommen mensen waren afgekomen op deze Preek van de Leek, populaire kerkdiensten waarin bekende stads- en streekgenoten voorgaan. Oud-nieuwslezeres Noraly Beyer leidde deze zondag de viering. Om de voorouders te betrekken bij de samenkomst, had ze wintipriesteres Marion Markelo uitgenodigd. Gracieus schreed de kleurig geklede priesteres over het podium, ze riep de voorouders aan en bracht een plengoffer.
“Dat moest bij mij wel van een eindje komen”, zegt Bas van der Graaf, de protestantse dominee die de kerkdienst samen met Beyer had voorbereid. Van der Graaf heeft een orthodoxe achtergrond, hij leerde dat zoiets als winti ketterij was, dat de Bijbel het aanroepen van levende wezens verbiedt. Toch gaf deze witte dominee, in deze overwegend witte kerk van de overwegend witte Protestantse Kerk in Nederland, ruimte voor dit ritueel afkomstig uit de Afro-Surinaamse winticultuur. De ontroering die hij in de kerk ontwaarde, maakte diepe indruk op de PKN-predikant.
Verwerking van het verleden
Met deze plek voor wat eens een inheemse godsdienst werd genoemd, zit de Amsterdamse PKN in de voorhoede van het denken over zwart en wit in de kerk. En van psychiater Glenn Helberg mag de kerk nog een stapje verder gaan. Hij vindt dat winti en christendom gelijkwaardig zijn. “Laten we stoppen met het verhaal van de afgoderij en de waardigheid van de Afrikaanse filosofie en religie erkennen.”
Helbergs opmerkelijke pleidooi is terug te lezen in het boek ‘Heilzame verwerking van het slavernijverleden voor ‘wit’ en ‘zwart’. Het is de weerslag van een uitgebreid programma over het slavernijverleden van onder andere de Amsterdamse Evangelisch-Lutherse gemeente (onderdeel van de PKN) en de Evangelische Broedergemeente Amsterdam. Met een essaywedstrijd, een symposium waarop onder anderen Helberg sprak, en dit boek willen deze kerken een bijdrage leveren aan de verwerking van het verleden en lijnen trekken naar de toekomst.
Schaamte
De publicatie van het boek valt midden in het racismedebat na de dood van de Amerikaanse George Floyd door politiegeweld. Nieuw is die discussie niet, ook niet in de kerken. Met de Bijbel in de hand is de slavernij en het gevoel van witte superioriteit eeuwenlang verdedigd. Met schaamte wordt daar in kerken aan teruggedacht. In 1992 nam het bestuur van de hervormde kerk een verklaring aan waarin racisme onomwonden zondig werd genoemd. In zijn verklaring na de dood van Floyd verwees de scriba van de PKN, René de Reuver daarnaar met de woorden: “Het is verschrikkelijk dat het 28 jaar later nog steeds nodig is om dit tegen elkaar en tegen onszelf te blijven zeggen en te moeten herhalen”. Het landelijk kerkbestuur dringt erop aan om ‘het kwaad van racisme in onszelf en in onze wereld te benoemen’.
Vorig jaar al drong een delegatie van onder andere de Lutherse kerk en oud-Kamerlid Kathleen Ferrier er bij De Reuver op aan dat de kerken nu met het thema aan de slag moeten. In de net gepubliceerde bundel wordt deze oproep nog eens herhaald. Die is nog steeds actueel: sindsdien is er weinig meer van vernomen, behalve dan dat de PKN met de kritiek op het woord ‘neger’ in een gezang in het Nieuwe Liedboek aan de slag gaat.
Op papier zit het ook bij andere kerken wel goed. De overkoepelende Raad van Kerken, die meer dan zes miljoen gelovigen vertegenwoordigt, nam in 2013 een verklaring aan waarin ze verantwoording aflegde voor de rol van de kerken in het slavernijverleden. Er is vervolgens, in 2018, een wereldgebedsdag voor bevrijding uit de slavernij geweest.
Dat is de samenstellers van het boek over de heilzame verwerking van het slavernijverleden lang niet genoeg. Ze adviseren kerken gespreksgroepen te beginnen waarin kritisch naar het verleden én het heden wordt gekeken.
Veelkleurigheid in de protestantse kerken
Met het advies aparte handleidingen te maken voor witte en gemengde kerken, sluiten ze aan bij de hedendaagse kerkelijke praktijk. De uitspraak van Martin Luther King dat de zondagsdienst het meest gesegregeerde uurtje van de week is, geldt ook in Nederland nog steeds. In mindere mate voor de katholieke kerk, de wereldkerk, die in Nederlandse steden verkleurt, maar zeker voor de traditionele protestantse kerken. Spiegelbeeldig zijn er in migrantenkerken haast geen witte gelovigen te vinden.
Als er al veelkleurigheid is in de protestantse kerken in Nederland, dan is het in evangelische en pinksterkerken. In die christelijk-conservatieve hoek is het thema racisme na de dood van Floyd aan alle kanten opgepikt, zo blijkt uit het christelijk nieuwsplatform CIP. Vrijwel dagelijks doet een evangelist daar kond van zijn ontdekking dat God kleurenblind is, maar zijn volgelingen niet. “Als relatief witte geloofsgemeenschap vind ik wel dat we signalen van zwarte broeders en zusters serieus moeten nemen. Het is nu tijd om naar hun verhalen te luisteren, voordat we vanuit de kerk met onze mening komen”, zei bijvoorbeeld Arjan ten Brinke, voorganger in het populaire Mozaiek318 en vader van vijf kinderen, onder wie een pleegkind van Curaçao. Hij vermeldde in het interview ook dat ze bij hem thuis op verzoek van de kinderen geen Sint en Piet meer vieren.
Hij roept met anderen de traditionele witte kerken op om dit thema op de agenda te zetten, ook al zeggen zij vaak dat racisme bij hen niet speelt. “Als zwarte broeders en zusters racisme ervaren, dan betekent dit dat ons lichaam lijdt”, vindt Ten Brinke. Collega-voorgangers deden de afgelopen weken soortgelijke oproepen aan het witte gelovigen. Zij moeten zich afvragen of ‘Black lives matter’ ook over hen gaat, zei Rocco Rausch. Of ze moeten zwarte mensen opzoeken, zoals Jurgen Tholel zei.
Vurigheid
Gebeurt dat dan helemaal niet? Jawel, op beperkte schaal zijn witte gemeenten wel verschoten van kleur. In Rotterdam bijvoorbeeld is de christelijk gereformeerde kerk de International Christian Fellowship begonnen, een kerk die qua achtergrond half oud en half nieuw Nederlands is.
De dominee is daar trots op, maar hij ervaart wel dat het geloof verschillend wordt beleefd: de vurigheid van de Afrikanen past volgens hem niet altijd bij de ingetogenheid van de Nederlanders. Daarom zijn er naast de zondagse dienst voor iedereen, door de week groepen waar mensen met een migratieachtergrond samenkomen. Want dat leert dit multicultureel geloven in de praktijk: ze zijn samen één kerk, maar met verschillen wordt rekening gehouden.
‘Heilzame verwerking van het slavernijverleden voor ‘wit’ en ‘zwart’’, Stichting Lutherse Uitgeverij & Boekhandel, ISBN 978-90-76093-58-1, € 18,50, te bestellen via slubdenhaag@hetnet.nl
Lees ook:
Zo verwerkt de Evangelisch-Lutherse Gemeente haar slavernijverleden
De Evangelisch Lutherse gemeente in Amsterdam probeert de eigen rol in de slavernij te verwerken, onder andere in kerkdiensten en met symposia. Andere kerken zouden dit ook moeten doen, vinden de voorzitter van de diaconie Bianca Gallant en voorganger Andreas Wöhle.
Samen geloven - en soms even apart
De International Christian Fellowship Rotterdam is een veelkleurige, christelijk-gereformeerde kerk in Rotterdam. Dat gaat goed, maar het gaat niet vanzelf en niet alles is er samen.
