Is het erg als toekomstige dominees niet aan een algemene universiteit studeren?

In het Theologisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee theologen uit een poule van elf. Vandaag: Wat gaat er verloren als de PThU naar Utrecht verhuist?

De Protestantse Theologische Universiteit (PThU), die predikanten van de Protestantse Kerk in Nederland opleidt, maakte vorige week haar voornemen bekend om te verhuizen. Ze wil weg uit Amsterdam en Groningen, om één locatie in Utrecht te betrekken. Deze donderdag komt de synode van de Protestantse Kerk bijeen om dit besluit naar alle waarschijnlijkheid te bekrachtigen.

In Utrecht zal een nauwe samenwerking met de vrijgemaakt-gereformeerde Theologische Universiteit voor de hand liggen, die enkele maanden terug al besloot te verhuizen naar Utrecht. Ook de faculteit katholieke theologie van Tilburg University huist in Utrecht, evenals andere kerkelijke instituten en opleidingscentra.

Maar er gaat ook iets verloren: aan de samenwerking met de Vrije Universiteit en de Rijksuniversiteit Groningen lijkt een einde te komen. De verhuizing gaat zo ten koste van een bredere academische inbedding. Wat betekent dit voor de theologiebeoefening?

Matthias Smalbrugge, hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, is erg teleurgesteld in dit besluit. “Natuurlijk betreur ik dit als medewerker van de VU. We gaan hiermee waardevolle collega’s verliezen. Maar ik ben vooral teleurgesteld als academisch theoloog. Ik zie in dit voornemen een terugkeer naar het principe van ‘soevereiniteit in eigen kring’: een terugtrekkende beweging naar confessionele theologie die bang is om zich te engageren met de pluraliteit van onze samenleving. Een terugkeer naar een instelling die zich gaat profileren als stadsklooster met confessionele muren.

“En dat terwijl internationaal de twintig beste theologische faculteiten allemaal opereren aan een algemene universiteit en de pluraliteit van de samenleving en de academie opzoeken. Wat mij betreft zit de toekomst van de theologie in het vermogen om om te gaan met die pluraliteit.”

Volgens Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan Tilburg University, is een verbinding met een bredere universiteit op zichzelf niet voldoende. “Vergis je niet: aan geen enkele Nederlandse universiteit is het klimaat voor de theologie simpelweg vriendelijk. Niemand begrijpt hier zomaar wat de theologie komt doen. Vanzelfsprekende inbedding is er hoe dan ook niet.

“Vroeger was dit probleem minder urgent. Zolang de kerk academisch geschoolde mensen nodig had, kwamen er studenten. Daardoor voelde de theologie niet de noodzaak uit te leggen wat ze nu aan de universiteit kwam doen. Iedere theoloog had zo zijn eigen antwoord. Nu is dat wel nodig, en blijkt er binnen de Nederlandse theologie een grote verlegenheid over haar rol binnen de bredere universiteit. Terwijl het toch een cruciale vraag is. Niet alleen de vraag naar de meerwaarde van de universiteit voor de theologie, maar ook andersom.”

Smalbrugge: “In elk geval aan protestantse zijde was er van oudsher wél een visie. Predikanten waren eerst academicus en pas dan predikant. Daarom moest je vroeger eerst academische examens afleggen voordat je een kerkelijke opleiding kon doen. Dat principe komt rechtstreeks uit de reformatie. Die nam afstand van het katholieke seminariemodel, waar theologie primair een beroepsopleiding voor geestelijken was.

“Ik voel me er echt ellendig over dat mijn eigen kerk, de Protestantse Kerk in Nederland, nu breekt met haar eigen academische traditie van vier eeuwen lang. Juist nu studenten orthodoxer worden en in de collegezaal geen enkele ongelovige meer zit, moet je je als theoloog leren te verstaan met de pluraliteit van onze samenleving. Wie zich terugtrekt op zijn identiteit, laat uiteindelijk de samenleving vallen.”

Borgman: “Ik ben ook een militant voorstander van theologie aan de academie. Theologie is er niet alleen maar voor mensen die al in geloof geïnteresseerd zijn. Ze heeft een positie in te nemen die voor de hele cultuur van belang is. Je zegt toch ook niet dat filosofie alleen maar van belang is voor mensen die van bijvoorbeeld Heidegger houden? Nee, het is de taak van filosofen om het belang van Heidegger te laten zien.

“Theologie moet datzelfde doen, in de universiteit en daarbuiten. Dat is lastig in een maatschappij die vaak denkt dat ze religie achter zich heeft gelaten, maar niet onmogelijk. Theologen hebben tegenwoordig echter nogal de neiging zich ofwel terug te trekken in hun eigen kerkelijkheid, of zich helemaal over te leveren aan een dienstverlenende rol voor de bestaande samenleving. Ik geloof dat dit beide geen goede wegen zijn. In het ene geval word je sektarisch, in het andere geval maak je jezelf overbodig.”

Smalbrugge: “Het unieke belang van de theologische wetenschap ligt uiteindelijk niet in de verdieping van een bepaalde kerkelijke identiteit. Het gaat er om dat theologie je leert je kritisch te verhouden tot de pluraliteit in jezelf en in de samenleving: in je ergens thuis weten en dat tegelijkertijd analyseren. Dat is wezenlijk anders dan religiestudies: daar beschouw je religies zogenaamd objectief, maar blijf je altijd buitenstaander. In een pluralistische samenleving is het juist belangrijk dat je jezelf kunt engageren met een traditie, zonder dat je je helemaal in die traditie opsluit.”

Borgman: “Daar sluit ik me bij aan. Theologie weet als geen ander vak dat kennis niet neutraal is. Je kunt jezelf niet buitenspel houden in de academische zoektocht naar waarheid. Daarbij brengt de theologie een kant van het bestaan ter sprake die in onze cultuur vaak vergeten wordt: onze kwetsbaarheid, de niet-maakbaarheid van de samenleving, en hoe daarmee om te gaan. Dat geluid is verfrissend en kan in interdisciplinair onderzoek naar mijn ervaring verdiepend werken.

“Maar dan moeten theologische faculteiten zich niet profileren als de academische afdeling van een eigen kerkelijke achterban, en ook niet als kenniscentrum voor religie en zingeving. De theologie moet tonen dat haar eigen bijdrage aan de maatschappij cruciaal en tegendraads is, ook als de seculiere samenleving dat niet zomaar inziet.”