Simpel geschetst kende het Nederlandse christendom lange tijd twee tegenpolen: orthodox en vrijzinnig. Maar er zijn steeds meer aanwijzingen dat er een nieuw soort christendom aan het ontstaan is, dat zich niets meer van die oude tegenstelling aantrekt.
Een kleine twee maanden geleden verscheen het boek ‘Oer’, dat in Trouw lovend werd besproken. Het vertelt het verhaal van de kosmos vanaf de oerknal. De drie auteurs van het boek zijn van orthodox-christelijke huize en schuiven het verhaal van de evolutie en het verhaal van de Bijbel ineen. Een opmerkelijke keuze. Orthodoxe christenen waren toch altijd tegen evolutie? De populariteit van het boek is ook opmerkelijk: het beleefde reeds een achtste druk en belandde op de bestsellerlijsten. Dat past in een ontwikkeling die al langer gaande is. Met name jongere christenen met een orthodox-protestantse of evangelische achtergrond zijn niet meer herkenbaar aan klassieke kenmerkende standpunten, zoals een strikt letterlijk-historische opvatting van de Bijbel, of morele stellingname tegen homoseksualiteit of tegen de toelating van vrouwen in kerkelijke functies.
De logische gedachte zou zijn dat deze christenen ‘vrijzinnig’ geworden zijn, of zich wellicht bevinden op wat van oudsher een ‘hellend vlak’ richting ongeloof genoemd wordt. Maar het tegendeel lijkt waar. Er zijn verschillende platformen of bewegingen te noemen waar deze jongere christenen elkaar opzoeken, online of in real life.
Website Lazarus.nl is zo’n plek. Die biedt ‘dagelijks inspiratie aan mensen die vragen durven stellen over, worstelen met, maar ook houden van het christelijk geloof’ en wil er zijn ‘voor christenen binnen én buiten de kerk die zoeken naar relevantie, vernieuwing, emancipatie en sociale gerechtigheid’. Christelijke festivals als Graceland en Geestdrift mikken op een verwante groep mensen. Het zijn zoekers, met een hoop vragen en twijfels als het gaat om ‘oude zekerheden’, maar ook met een vurige intentie om God te dienen en ‘volgeling van Jezus’ te zijn.
Een ‘derde weg’ tussen orthodoxie en vrijzinnigheid
Een vraag over dit thema op Twitter leverde veel informatie op. Er wordt bijvoorbeeld gewezen op New Monasticism, een diffuse christelijke beweging die contemplatie en een eenvoudig leven propageert, zonder daadwerkelijk aan een klooster of kerkelijke denominatie verbonden te zijn. Ook namen van schrijvers die in Trouw met enige regelmaat voorbijkomen worden vaak genoemd: Tomás Halík, Christian Wiman, Nadia Bolz-Weber, Brian McLaren. Is er sprake van een nieuw soort christendom, voorbij orthodoxie en vrijzinnigheid?
Op Twitter werd de vraag of er wellicht een ‘derde weg’ tussen orthodoxie en vrijzinnigheid aan het ontstaan is theoretisch tot op het bot gerelativeerd. Vrijwel niemand geloofde in een duidelijk definieerbare groep waar je in harde cijfers over kunt spreken. Tegelijk voelde vrijwel iedereen zich thuis bij het idee van zo’n tussenoptie.
Geloof als een speeltuin
Johan ter Beek (theoloog en in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) betrokken bij vernieuwende vormen van kerk-zijn) is direct vol van het onderwerp: “Een weg zoeken tussen orthodoxie en vrijzinnigheid is zo’n beetje mijn levensweg. Ik ben van gereformeerde komaf en heb als jongere vervolgens een echt evangelische periode gehad. Daarna begon ik meer zoekend te geloven. Typerend was dat ik toen aan de ene kant orthodox gelovige vrienden kwijtraakte, en dat aan de andere kant veel vrienden ongelovig werden die tegen mij zeiden: ‘Wat zoek je toch nog bij dat geloof?’ Maar hoe heette precies de ruimte waarin ik mezelf bevond? Sindsdien ben ik op veel manieren bezig geweest om mensen in die ruimte samen te brengen. Het project Reisgenoten van de PKN dat ik vormgeef, is er een typische uiting van. We zien het geloof meer als een speeltuin waarin we lerend en ervarend ontdekken wat heelheid, waarheid en schoonheid is. Dat doen we rond het verhaal van Jezus Christus. Het gaat niet om een helder afgebakende groep, maar om mensen die zich wel committeren aan een gedeelde set waarden. Dat is echt pionieren, want in de Protestantse Kerk wordt nog sterk vanuit de kerk als instituut gedacht, terwijl veel zoekende jongeren zich niet gauw aan zo’n instituut zullen binden. Daarom zie ik veel in een geloofsstructuur met het karakter van een orde: mensen die zich verenigen rond een bepaalde manier van leven.”
Achterhaalde cultuurstrijd
Ook theoloog Alain Verheij, in deze krant vooral bekend van het Theologisch Elftal, herkent zichzelf als iemand die zich vaak tussen de polen van orthodoxie en vrijzinnigheid ophoudt. “Ik kom uit de hoek waar iemand een kwartier lang kon betogen hoe erg het is als je niet gelooft dat het verhaal van Jona in de walvis echt gebeurd is. Tegelijk vertelde ik laatst in een lezing over Jona en werd ik achteraf berispt door een man die zei: ‘Je had moeten zeggen dat het niet echt gebeurd is!’ Orthodox en vrijzinnig zijn tegenpolen die bestaan bij gratie van elkaar en beide polen worden bevolkt door oudere kerkgangers die zich in een achterhaalde cultuurstrijd bevinden. De kerk is door de secularisatie zo sterk afgebrokkeld dat de overblijvers het zich niet kunnen veroorloven om zich in die oude loopgraven op te blijven houden. Ze hebben wel wat beters te doen. Als gelovige ouder ben je tegenwoordig blij als je kind überhaupt nog betrokken blijft bij een kerk, al is het niet jouw club.
“Ook zijn er veel meer ‘assen’ van belang om het christendom te duiden dan alleen de as orthodoxie-vrijzinnigheid. Geloof bestaat behalve uit believing net zo goed uit behaving en belonging. Dus de vragen ‘Hoe leef ik?’ en ‘Waar hoor ik bij?’ zijn net zo belangrijk om religie te duiden als de vraag ‘Wat geloof ik?’. Zo zijn er charismatische kerken die je misschien heel orthodox in hun geloof zou noemen, maar die een uiterst moderne vormgeving hanteren.
Tegelijk zijn er liberaal-protestantse gemeentes die juist zeer conservatief omgaan met hun liturgische regels. Daar moet je echt geen stap verkeerd zetten als voorganger. En wat verbindt mensen in een kerk? Het zijn nauwelijks de dogmatische uitgangspunten. Ik denk eerder aan het soort muziek dat je maakt, de groep mensen, het karakter van de plek waar je samenkomt, de kundigheid van de voorganger, de diaconale uitstraling van de gemeente, de politieke kleur en noem maar op. En jazeker, ‘het gaat om Christus’, maar die kent zeer veel geïncarneerde verschijningsvormen in deze werkelijkheid.”
‘Wij zijn de kerk, niet de rotary’
Elsbeth Gruteke, PKN-predikant in Zeewolde: “De beweging voorbij de tegenstelling orthodoxie en vrijzinnigheid zie ik zelf vooral bij de Charismatische Werkgemeenschap Nederland waar ik al jaren bij betrokken ben. We zijn een interkerkelijke club en combineren een tamelijk stevige orthodoxe theologie met een agenda die je eerder progressief zou kunnen noemen. Onze aandacht voor het werk van de Heilige Geest richt zich niet primair op individuele geloofsgroei, wat je misschien zou verwachten.
We leggen juist sterk de nadruk op onze verbondenheid met deze wereld, het belang van inclusie en sociale gerechtigheid. De Amerikaanse christelijke activist Shane Claiborne sprak vorig jaar bij ons, een typische figuur in wie dit samenkomt en op wie de labels orthodox of vrijzinnig gewoon niet meer van toepassing zijn.”
Maar moet je voor een beweging voorbij orthodoxie en vrijzinnigheid buiten de kerkelijke kaders zoeken, op pioniersplekken of in zogeheten parakerkelijke organisaties? Is bijvoorbeeld de Protestantse Kerk niet al lang een beweging die deze oude tegenstelling voorbij is?
Gruteke: “Niet echt. Vooral op plekken met een niet duidelijk uitgesproken signatuur is het voor gelovigen heel lastig om helder te hebben waarom zij eigenlijk zijn. Dan zeg ik weleens: ‘Wij zijn de kerk, niet de rotary’.
Mensen zien hun kerk vaak als een van de vele vrijwilligersorganisaties, maar als je benoemt dat wij de gemeente van Christus zijn, zitten veel mensen toch een beetje met hun ogen te knipperen. Dus zo’n betrokken derde weg voorbij starre orthodoxie en vrijblijvende vrijzinnigheid – in de mainstream Protestantse Kerk zie ik die nog niet voor me. Behalve bij een kleine groep jonge mensen die er heel bewust voor kiezen om te geloven.”
Lees ook:
Het briljante ‘Oer’ zou zomaar het beste theologische boek van het jaar kunnen worden
‘Binnen de grenzen van de protestantse heilsleer is ‘Oer’ briljant. Nog nooit is mij zo helder uitgelegd waarom God via Jezus zijn eigen schepping is binnengestapt.’ Lees hier de recensie.
Lees ook:
‘Door het ridicule taalgebruik van veel gelovigen kunnen mensen hun religieuze gevoelens gaan wantrouwen’
De religieuze taal is versteend geraakt en moet opengebroken worden, zegt de Amerikaanse dichter Christian Wiman.
