In het streven naar oecumene heeft idealisme plaatsgemaakt voor nuchterheid

Twee parttimers heeft de raad van Kerken in dienst. Slechts achttien van de 650 kerkgenootschappen die Nederland telt, hebben een afgevaardigde in de raad. Een kleine club, weinig kerken? Schijn bedriegt, zegt secretaris Klaas van der Kamp, die zelf maandag, uitgerekend bij het 50-jarig bestaan van de RvK, zijn laatste publieke optreden in die rol heeft.

Van meet af aan zijn alle christelijke hoofdstromingen vertegenwoordigd geweest in de Nederlandse Raad van Kerken, die twintig jaar na de Wereldraad van Kerken werd opgericht om de oecumene in ons land te bevorderen. Katholieken, protestanten, liberalen, evangelische en episcopale kerkgenootschappen als de anglicanen werken erin samen - zo bezien staat de Raad van Kerken ook nu voor nog zes miljoen Nederlandse christenen, rekent Van der Kamp voor.

Zelf was hij negen jaar, toen de RvK in 1968 werd opgericht. Te jong om uit ervaring te kunnen spreken, maar hij weet wel van zijn voorgangers dat de stemming destijds heel optimistisch was. Het zou, zo dacht men, hoogstens nog één generatie duren voordat er in Nederland, en misschien zelfs de hele wereld, één kerk zou zijn voor álle christenen, of ze nou katholiek, doopsgezind of gereformeerd waren.

Sociale samenwerking

Dat is niet gelukt. Maar van een mislukking zou Van der Kamp geenszins willen spreken. Op sociaal gebied - hulp aan armen, daklozen, kwetsbaren - hebben de kerken elkaar altijd makkelijk kunnen vinden; de katholieke charitas heeft geen ander doel dan het protestantse diaconaat. Ze raken beide de politiek. Eens per jaar is er dan ook een gesprek met de premier, en veel vaker bespreekt de RvK zijn zorgen over vluchtelingen, over minima, maar ook bijvoorbeeld over flexibilisering van de arbeid, met de verantwoordelijke bewindslieden.

Ook in geloofskwesties heeft de raad belangrijke stappen gezet, vindt Van der Kamp. Zo hebben de deelnemende kerken in 2012 afgesproken dat de doop in de ene kerk ook geldt in de andere. Een gelovige die overstapt naar een andere kerk, hoeft sinds de 'verklaring van Heiloo' niet meer opnieuw te worden gedoopt.

Er zijn talloze publicaties verschenen, tot aan een nieuwe bundel met Pinksterliederen, die maandagmiddag voor het eerst wordt gebruikt in de jubileumviering in Amersfoort. Maar de RvK laat zich ook uit over kwesties die bij de kerken gevoelig liggen. Euthanasie bijvoorbeeld. De gezamenlijke kerken komen niet met richtlijnen, maar met een brochure over ouder worden, die voor de verschillende lidkerken ruimte heeft de eigen visie te verwoorden.

Hoe ver strekt de oecumene? Het meest orthodoxe deel van de protestantse kerken heeft zich nooit met de Raad van Kerken willen verbinden, omdat daarin kerkgenootschappen vertegenwoordigd zijn met geloofsopvattingen die hun tegen de borst stuiten. Wel zijn er gesprekken met de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en de Nederlands Gereformeerde Kerken (die uit de vrijgemaakte is voortgekomen). Van der Kamp ziet hen in de toekomst wel aansluiten.

Kerkelijke eenheid

Een hoofdstuk apart zijn de gezamenlijke diensten van protestanten en katholieken. Samenkomen rond het woord en in gebed is geen enkel probleem, bevestigt bisschop Hans van den Hende nog eens schriftelijk de lijn van de katholieke kerk zoals die is vastgesteld in 1993. Maar een gezamenlijke eucharistie, met avondmaal of intercommunie, dat is de rooms-katholieke kerk een brug te ver. "Dat kan pas als kerkelijke eenheid is bereikt", mailt de bisschop. "Eucharistische tafelgemeenschap is onverbrekelijk verbonden met de volledige kerkelijke gemeenschap en met de zichtbare uitdrukking daarvan." Communie is er, met andere woorden, nu alleen voor katholieken in een eucharistie.

Her en der in het land wordt gemeld dat de regels voor gezamenlijke vieringen weleens soepeler zijn geweest. RvK-secretaris Van der Kamp denkt dat dit wel meevalt en dat het niet echt wringt in de hele Nederlandse kerkprovincie. Los daarvan, verdedigt hij altijd het recht op eigenheid: "In de praktijk van het kerkelijk leven zijn er onderdelen die je buiten de openheid houdt, uit respect voor de heiligheid ervan. Dat moet ook kunnen."

Nuchterheid is zo bezien in de plaats gekomen van het idealisme bij de oprichting van de RvK in de jaren zestig. Maar bij die nuchterheid van Van der Kamp past ook zijn vaststelling dat kerken nog wel intensiever kunnen samenwerken. Dat leidt hij af uit de 'oecumene-scan' van de RvK die kerken kunnen laten maken. Samenwerken met catechese, in het pastoraat, maar ook bij waarneming van de pastor in de vakantie: "Dat komt niet altijd spontaan in beeld. Daar kunnen kerken zich nog wel verder in ontwikkelen."

Ook plaatselijk werken kerken samen, in 275 gemeenten is er een Raad van Kerken. Drie voorbeelden:

Ede - Raad van Kerken te midden van de orthodoxie

Zolang Albert Schol in Ede woont (sinds 1956) verbaast het hem hoeveel kerken activiteiten organiseren zonder dat ze er enig contact over hebben met andere geloofsgemeenschappen in de buurt. Dat was zo toen de Raad van Kerken in deze grote gemeente op de biblebelt 49 jaar geleden werd opgericht, en dat is nog steeds zo, zegt Schol, die sinds twee jaar voorzitter is. Slechts een klein deel van de enorme variëteit aan kerken - van de kleine vrijzinnige gemeenschap tot de grote Gereformeerde Bond, de orthodoxe rechterflank van de Protestantse Kerk - is in de raad vertegenwoordigd. Wel zijn de vrijgemaakt-gereformeerde kerk en de Nederlands Gereformeerde voorlopig waarnemer, "en dat is al heel wat in de Edese situatie". De Christelijke Gereformeerde Kerk heeft laten weten geen behoefte te hebben aan contact. "En aan de verdere rechterkant wordt het nog moeilijker", zegt Schol. Daar hikt men aan tegen de deelname van de vrijzinnigen, met hun liberale opvattingen over homoseksuelen en vrouwen, maar ook tegen kwesties als kinderen aan het avondmaal. Volgens Schol is het zaak het draagvlak te vergroten. Om de interesse van de groeiende evangelische kerken aan te wakkeren, heeft de Edese RvK werk gemaakt van een plaatselijke editie van 'The Passion'. Vanuit de RvK wordt ook het gesprek gezocht met de plaatselijke islamitische gemeenschap, met wisselend succes.

Breda - Raad van Kerken in een katholieke omgeving

Breda is altijd overwegend katholiek geweest en dat is ook te zien in de Raad van Kerken. Bij het Bredase overleg zijn meerdere parochies aangesloten, naast een aantal protestantse kerkgenootschappen. Maar ook de katholieken worstelen met ontkerkelijking, merkt de Bredase RvK-voorzitter Ger van Dooren. "En dat betekent dat ze bezuinigen op overkoepelende dingen." In wijken ziet hij sterke oecumenische ontwikkelingen: daar werken katholieke en protestantse kerken steeds vaker samen. Op wijkniveau is er bijvoorbeeld een project over het milieu, binnenkort is er een interkerkelijke excursie naar de Maasvlakte, om te zien hoe daar wordt omgesprongen met onze leefomgeving. Met voldoening spreekt Van Dooren over de oecumenische gospelvieringen op Hemelvaartsdag, de afgelopen keer was de Grote Kerk met 500 mensen goed gevuld. Dat is een dienst van woord en gebed. "We gaan dan niet ter communie, dat is niet gelukt. Onder de nieuwe bisschop is dat niet meer aan de orde", zegt Van Dooren. Hij ervoer in het verleden meer ruimte voor verdergaande oecumene, met name onder de vroegere bisschop Ernst. De RvK probeert in gesprek te komen met moslims, maar dat gebeurt 'niet voldoende', vindt de Bredase voorzitter. "Het gaat heel langzaam." Wel doen moslims, joden en christenen mee aan de plaatselijke herdenking van de Kristallnacht, waar de RvK nauw bij betrokken is.

Meppel - Raad van Kerken niet meer nodig

Ongeveer op hetzelfde moment dat de landelijke organisatie jubileert, houdt de lokale Raad van Kerken in Meppel ermee op. Het samenwerkingsverband van zes kerken is overbodig geworden nu veel van zijn activiteiten zijn overgenomen door de lidkerken, zegt voorzitter Henk Rous. De raad organiseerde een dienst voor gehandicapten, maar nu doet een wijkgemeente dat samen met een instelling in Assen. Hetzelfde gebeurde met de vespers, ook die regelen de kerken nu zelf. En de werkgroep 'de arme kant van Meppel' - een initiatief van de raad - gaat zelfstandig verder. Met de katholieken was de verstandhouding 'niet goed en niet slecht', maar in elk geval was die vroeger beter. In de Goede Week voor Pasen was er elke avond een dienst in een andere lidkerk, er werd gezamenlijk avondmaal gevierd. "Daar was de pastoor heel ruim in", zegt Rous. Maar die pastoor is overleden, daarna kwam er een dame, zij mocht de eucharistie niet leiden, en nu is er een Poolse priester. "En die hebben we nog nooit ontmoet." Bovendien: gezamenlijke eucharistie, dat is van hogere katholieke hand verboden. Contact tussen kerken blijft er in Meppel wel. Net als in bijvoorbeeld Dordrecht, komt er in Meppel een platform. Daar zitten zeventien kerken in. Aansluiting is makkelijker: het platform is er meer voor uitwisseling van ideeën dan voor het opzetten van gezamenlijke kerkelijke activiteiten.

Lees ook: De oecumene is niet katholiek genoeg

De rooms-katholieke kerk werkt minder dan voorheen samen met protestanten. Ook in het pastoraat voor studenten is de oecumene op zijn retour. 'De euforie van het elkaar ontdekken is voorbij.'