In het parlement van Latour zitten ook eencelligen

Bruno Latour: Het parlement van de dingen
Vert. Willem Visser
Boom; 192 blz. € 22,50
★★★★

De schrijver

Bruno Latour (1947) is een toonaangevende Franse wetenschapssocioloog. Hij zette zich op de kaart met de provocerende stelling dat wetenschappelijk onderzoek geen puur theoretische aangelegenheid is, maar een sociale praktijk. In later werk ging hij zich toeleggen op hedendaagse problemen als de klimaatverandering. Gisteren ontving Latour de Spinozalens 2020.

De problematiek

Centraal in deze bundel staat het feit dat de natuur – de aarde – vandaag niet meer is wat ze altijd is geweest: de stabiele achtergrond van ons leven. In het Antropoceen is die door menselijke ingrepen aan het schuiven gegaan. Waar we vroeger nog ‘aantrekking en huivering’ ervoeren bij ‘de natuur’, die ons het gevoel gaf ‘nietige mensjes’ te zijn, moeten we nu vaststellen dat we als mensheid niet langer nietig zijn, maar een ‘collectieve reus’, een bepalende geologische factor op aarde.

Natuurlijk zouden we ons verantwoordelijk moeten voelen voor ons collectief handelen, dat de aarde aan het vernietigen is, maar dat lukt niet goed: de omvang van het probleem is eenvoudigweg te groot. “Wat betekent het om moreel verantwoordelijk te zijn in deze tijd van het Antropoceen, in de tijd waarin wij het zijn die de aarde vormgeven, terwijl er geen duidelijk herkenbaar ‘wij’ is dat met die verantwoordelijkheid kan worden belast?”

De onmogelijke oplossing

Geen wonder dat velen hun toevlucht zoeken bij de ontkenning van de klimaatverandering. Het feit dat onderzoek naar klimaatverandering gebaseerd is op computermodellen en snel evoluerende informatie, doet sceptici beweren dat deze kennis niet onomstotelijk vaststaat en slechts een vage link heeft met de wereld zelf. Er wordt gewacht tot de kennis over klimaatverandering ‘definitief’ zal zijn, voordat er actie wordt ondernomen. Klimaatsceptici denken dus vanuit de ‘rationele actietheorie’ – we komen pas in actie als álle kennis over een probleem voor handen is – terwijl deze eis op geen enkel ander beslissingsdomein wordt gesteld, noch in het dagelijks leven, noch in de geopolitiek. Het punt is dat er onderhand twee partijen zijn in het klimaatdebat: de sceptici en diegenen die doordrongen zijn van de enormiteit van de problemen in het Antropoceen. Helaas bestaat er geen scheidsrechter die kan bepalen wie er gelijk heeft. Actie of nietsdoen: beide beslissingen zijn uitsluitend politiek, nu noch de wetenschap noch de verzamelde ‘mensheid’ in staat is om de doorslag te geven.

Het denkkader

Latour grijpt in zijn klimaatdenken terug op het concept ‘Gaia’, dat in 1969 werd geïntroduceerd door James Lovelock en Lynn Margulis. Het nieuwe daarin is ‘het verlenen van historiciteit en handelingsvermogen aan alle levensvormen’, dus net zo goed aan eencelligen als aan de mens. Allerlei levensvormen brengen immers chemische veranderingen in de atmosfeer teweeg, die allemaal het evenwicht op aarde beïnvloeden. Dat complexe systeem van interacties kan ‘Gaia’ genoemd worden. Het concept past uitstekend in het denken van Latour, die af wil van allerlei oude onderscheiden als mens-natuur, natuur-cultuur, mens-object. Zijn pleidooi voor een ‘Parlement van de dingen’ heeft dan ook veel te maken met het toekennen van een soort rechten aan de dingen, die klassiek enkel als ‘objecten’ binnen een te sterk op de mens gerichte wetenschap worden gedacht.

Reden om dit boek niet te lezen

De essays in dit boek bouwen verder op een denkkader dat Latour in zijn grote werken grondig heeft geschetst, waardoor sommige passages moeilijk te volgen zijn voor wie die achtergrond mist. Dat geldt in hoge mate voor het vierde essay, dat als uitgesponnen kritiek op een kritisch boek van Toby Tyrrell over Lovelock, zo academisch klinkt dat het niet thuishoort in een boek ter kennismaking met Latour in het kader van de Spinozalens.

Reden om dit boek wel te lezen

Latour bedenkt geweldige strategieën om de heersende tweedelingen te her-denken: natuur-cultuur, mens-natuur, maatschappij-wetenschap… Zijn oplossingen zijn nooit rechtlijnig: daarvoor is ons tijdsgewricht te complex. Hij geeft toe dat hij het persoonlijk – zoals zovelen – moeilijk heeft met de verpletterende verantwoordelijkheid die hij als mens heeft in het Antropoceen. Maar hij heeft de moed om erover na te denken en er originele ideeën over te ontwikkelen.

Lees ook:

Bruno Latour ontvangt vandaag de internationale Spinozalens voor zijn denken over de rol van techniek in de maatschappij. In Trouw legde de Fransman uit hoe hij tegen de klimaatcrisis aankijkt.