Het grootste kwaad
In debatten over corona wemelt het van vergelijkingen met de Holocaust. Waarom?
De Holocaust is hét morele ijkpunt. Waarom ontsporen vergelijkingen daarmee dan zo vaak?
Om het lijden van Palestijnen, zwarte mensen, ongevaccineerden of dieren uit te drukken, grijpen velen steeds naar dat ene begrip: de Holocaust. Waarom? “De Holocaust heeft ons collectieve geheugen gevormd”, antwoordt Bart Wallet, hoogleraar Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.
Goed en kwaad
“Vooral na 1965, toen Jacques Pressers Ondergang over de Jodenvervolging uitkwam, blijkt de Holocaust ons ijkpunt te zijn geworden. Bij allerlei grote politieke kwesties haalden parlementariërs de oorlog erbij. Soms werd die er met de haren bij gesleept, denk ik als ik het teruglees. Dat symbool van het absolute kwaad drukt nog steeds zijn stempel op het gesprek over goed en kwaad, over de samenleving. Dat is onze gedeelde publieke moraal geworden.”
Inmiddels zit die Holocaust in ons culturele DNA en wemelt het van de verwijzingen ernaar, vooral in beladen debatten. Zo zagen critici in 2004 sterke overeenkomsten tussen de zich ontwikkelende Nederlandse euthanasiepraktijk en die in nazi-Duitsland en speldden sommige tegenstanders van het coronabeleid zich tijdens demonstraties een davidsster op.
Opponenten kun je afserveren door ze als ‘fout’ of ‘nazi’ te bestempelen; jijzelf bent ‘goed’. Tegenstanders maken zich schuldig aan de Holocaust, of ten minste aan de voorbereiding ervan, ‘de jaren dertig’.
Verontwaardiging
Wie zich over onrecht druk maakt, zegt Wallet, formuleert daarover een ‘moreel geladen statement’, gebruikmakend van de taal en de rituelen van dat grote, centrale verhaal dat de Holocaust is. Activisten uit allerlei hoeken doen dat (zie kader). Zo laat de slavernijgeschiedenis zich lezen als een eeuwenlange Holocaust en is de vleesindustrie een Treblinka zonder einde. Israëlische soldaten misdragen zich als nazi’s, de Palestijnen van nu zijn de Joden van toen. En in Nederland zijn de ongevaccineerden ‘de nieuwe joden’, die lijden onder ‘nazi’s’ en ‘NSB’ers’. De vergelijkingen leveren zonder uitzondering verontwaardiging op. Rabbijn Tamarah Benima, die in coronaverband hintte naar een voorfase van de oorlog, kreeg de volle laag.
Nederland houdt door herdenkingen het verleden levend en dat gebeurt met het oog op het heden, zegt Wallet. Zo raken actualiteit en geschiedenis elkaar – het zou vreemd zijn als dat geen parallellen opleverde. Wallet: “Genocides zoals in Armenië of Rwanda kun je op wetenschappelijke wijze met de Holocaust vergelijken. Bij andere vergelijkingen ga je al snel de moord op miljoenen Joden bagatelliseren. Dat is misbruik voor je eigen politieke agenda.”
Smakeloos
Waar ligt de grens tussen zindelijk en onoorbaar vergelijken precies? Het loopt mis, zegt Wallet, “als de punten van overeenkomst zo gering zijn dat het grotesk wordt. En als het smakeloos wordt, wanneer je nabestaanden en slachtoffers kwetst.”
Dat vindt ook rabbijn Awraham Soetendorp, die toevallig net Pressers Ondergang aan het herlezen is. “Ik heb al eens naar mijn hoofd gekregen dat zionisten de nazi’s van het Midden-Oosten zijn.” Ook de parallel tussen bio-industrie en Holocaust treft hem pijnlijk. “Die raakt een zenuw, want de wonden van de Joodse gemeenschap zijn nog altijd niet geheeld. Het is niet verwerkt.”
Het schermen met de Holocaust strookt volgens Soetendorp niet met een “fatsoenlijke samenleving, waarin je verantwoordelijk bent voor elkaar”, ook voor elkaars gevoeligheden. De Haagse rabbijn wijst op een ander aspect. “Waar beginnen en eindigen woorden? Het gevaar is dat je door het gebruik van zulke termen geweld tegen je tegenstander legitimeert.”
Naïef
Wallet en Soetendorp signaleren dat het Holocaustargument de tegenstander demoniseert. Soetendorp: “Als je iemand nazipraktijken verwijt, dan ontwricht en verduister je het debat en is elke discussie onmogelijk. Dat slaat het gesprek dood.”
Waarmee de gebruiker van dat argument opzichtig faalt in het aan de kaak stellen van een bepaald onrecht. Zo noemde sociaal psychologe Roos Vonk in 2017 in een opiniestuk in NRC Handelsblad de bio-industrie ‘een grootschalige industriële holocaust’. Haar bijdrage lokte wel debat uit, maar anders dan ze had beoogd, zei ze later. “Het was natuurlijk niet mijn bedoeling dat de discussie zou gaan over dat ene woord.”
Wellicht gebruikte ze het uit naïviteit, zegt Wallet, “maar dat gebeurt zelden. Het misbruiken van de term Holocaust is een taboe, dat voelt iedereen, maar je krijgt zo wel aandacht en controverse. Wie daarop uit is, krijgt zijn zin. Zo wisten activisten met hun ‘Black Holocaust’ alle aandacht op hun strijd te vestigen.”
Coronatweets
Opmerkelijk genoeg hoort het strooien met ‘Holocaust’ en ‘nazi’ in Israël tot het vaste repertoire, aldus cultuurwetenschapper Liat Steir-Livny, gespecialiseerd in Holocauststudies. Ze publiceerde afgelopen zomer Tramautisch verleden in het nu. Het is een analyse van de rol die de Holocaust speelt in coronadiscussies op internet en in Israëlische media, met voorbeelden waar de verboden coronatweets van Baudet bij verbleken.
Stein-Livny stelde vast dat “van links tot rechts, van religieus tot seculier, van man tot vrouw van alle leeftijden het frame van de Holocaust wordt gebruikt” – en niet zelden tot afgrijzen van overlevenden van de Shoah.
Wallet beaamt dat. “Daar is de iconografie van de Holocaust steevast onderdeel van het publieke debat. Tekeningen van politieke leiders in SS-uniform, uitschelden voor nazi’s... zoiets gaat natuurlijk stuitend ver.” Ook Soetendorp maakt zich er zorgen over. “Ik aanschouw dat met afschuw”, zucht hij.
Waarden
Het trekken van historische parallellen om een politiek punt te maken werkt vaak contraproductief, want de vergelijking gaat al snel mank, stelt Wallet. Daarom lenen vergelijkingen zich slecht voor een publiek debat en het Holocaustargument is al helemaal ongeschikt.
De verleiding is echter groot: de Holocaust blijft een ijzersterk moreel ijkpunt en een verwijzing ernaar lokt gegarandeerd emoties uit. Daardoor, vreest Wallet, zal menigeen de verleiding niet weerstaan om dat schrikbeeld voor de eigen politieke agenda te blijven inzetten.
Toch kan het anders, zegt Wallet: “Put voor een zindelijk debat liever uit waarden van de Verlichting, of uit de klassieke en religieuze tradities, uit liberalisme of sociaaldemocratie. Dan blijken we veel waarden te delen op basis waarvan je goed met elkaar van gedachten kunt wisselen. En het gesprek ontspoort dan niet.”
‘Stop de Palestijnse holocaust’
Bij pro-Palestijnse demonstraties tegen Israëls politiek duiken geregeld verwijzingen naar de Holocaust op. Tijdens één ervan turfde historica Evelien Gans 75 vlaggen met hakenkruizen, zo is te lezen in de Monitor racisme & extremisme (2010). Ook doet ze verslag van spandoeken met de teksten ‘Israël nazistaat’ en ‘Stop de Palestijnse holocaust’.
Ook recenter klonk dergelijke taal, hoorde Jos Hummelen, verbonden aan het Centrum voor Informatie en Documentatie Israël (Cidi). Hij noteerde onder demonstranten die het Palestijnse lijden onder de aandacht brachten ‘Donder toch op met jullie Holocaust’ en ‘Juist Joden zouden beter moeten weten’.
Gans noemde zulke uitingen “een omkering van het referentiekader van goed en fout dat het Westen na 1945 gaandeweg is gaan beheersen. Het ultieme slachtoffer van de nazi van weleer, de Jood, is tot nazi geworden, en de Palestijn tot Jood.” Hummelen adviseerde afgelopen jaar in het online magazine OneWorld de Holocaust erbuiten te houden.
‘Voor dieren is het eeuwig Treblinka’
De Joodse Nobelprijswinnaar Isaac Bashevis Singer schreef cynisch over de mens: “Alle andere schepselen zijn geschapen om hem van voedsel en pelzen te voorzien, om gemarteld en uitgeroeid te worden. In dat opzicht zijn alle mensen nazi’s; voor dieren is het eeuwig Treblinka”. Hij verwees naar het Poolse dorp waar bijna een miljoen Joden werden vermoord. In 2018 bracht de Israëlisch-Amerikaanse actrice en veganiste Natalie Portman hem een ode, om de dierenrechtenorganisatie People for the Ethical Treatment of Animals (Peta) te steunen. Peta bedacht in 2003 de campagne ‘Holocaust op je bord’. In Duitsland verbood de rechter Peta in 2009 nog langer verband te leggen tussen het eten van vlees en (beelden van) nazigruwelen.
Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk betoogde in 2017 dat dieren ‘worden behandeld als productiegoederen zonder gevoel en zonder individualiteit, zoals ook ooit slaven en Joden. In die zin leven we te midden van een grootschalige industriële holocaust.” Het kwam haar op een berisping van haar universiteit te staan, ze had namelijk ‘zoveel mensen geraakt’.
Coronamaatregelen van de ‘nieuwe nazi’s’
In drie tweets legde Forum voor Democratie-voorman Thierry Baudet in 2021 het verband tussen de coronamaatregelen en de Holocaust. Eerst noemde hij ongevaccineerden ‘de nieuwe joden’ en “wegkijkende uitsluiters de nieuwe nazi’s en NSB’ers”. Vervolgens zag hij overeenkomsten tussen een kind dat niet naar een Sinterklaasbijeenkomst mag en een jongetje in het getto van Lódz, waar 210.000 Joden werden weggevoerd naar de vernietigingskampen. Ten slotte plaatste hij naar aanleiding van het mogelijk invoeren van de 2G-maatregel een foto van concentratiekamp Buchenwald: “Hoe is het MOGELIJK om nu nog altijd niet te zien hoe de geschiedenis zich herhaalt!?” Dat was “ironie ten top”.
Joodse organisaties sleepten Baudet voor de rechter. Zijn advocaat betoogde dat het Baudet om “de aanloop naar de Holocaust en niet om de genocide zelf” ging, maar de rechter oordeelde dat Baudet die tweets diende te verwijderen. De FvD-politicus is in hoger beroep gegaan.
Slavernij was Zwarte Holocaust
De Brit Steve McQueen, die deels in Nederland woont, verfilmde in 2013 Twelve Years A Slave. Die roman is volgens de regisseur voor de slavernij wat Anne Franks dagboek voor de Jodenvervolging is.
De filosoof en activist Maulana Karenga noemt de transatlantische slavernij de ‘African Holocaust’. Vaker valt daarbij de term ‘Black Holocaust’ – ook in Nederland. In 2000 zei Henry Vijber van het Landelijk Platform Slavernijverleden: “Het belang van de nazi’s was zoveel mogelijk mensen lichamelijk dood te maken. De slaven moesten geestelijk doodgemaakt worden. Hun verleden moesten ze kwijtraken, hun naam moesten ze inleveren: ze werden gedepersonifieerd.”
Darryl Danchelo Osenga, alias rapper Insayno, was in 2020 twee dagen stadsdichter van Haarlem. Toen kwam uit dat hij in 2012 een nummer had gemaakt over de Holocaust, waarin hij sprak van “een cover-up voor domme schapen” en zei: “De behandeling van de concentratiekampen is slechts een lachertje vergeleken bij onze slavenhandel”.
Lees ook:
Opeens doken er prinsenvlaggen en davidsterren op bij een massaal protest tegen de coronamaatregelen. Waarom haakt extreemrechts aan bij deze beweging?
