Negen weken lang trok de negentienjarige John Kaag door de Alpen, met in zijn rugzak de boeken van Friedrich Nietzsche. Zeventien jaar later ging hij nog een keer, nu met vrouw en kind. Pas toen begon Kaag Nietzsche te begrijpen.
‘Nietzsche wordt gezien als de filosoof voor de jeugd, maar dertigers en veertigers hebben hem pas echt nodig.’
Vanuit het dorpje Sils Maria in de Zwitserse Alpen trok filosoof Friedrich Nietzsche vele zomers lang de bergen in, om bergtoppen te bedwingen en te kunnen nadenken. Honderd jaar later treedt John Kaag, filosofieprofessor aan de universiteit van Massachusetts, letterlijk in de voetsporen van de beroemde filosoof. Kaag bedwong dezelfde bergkammen zoals Nietzsche: de eerste keer als negentienjarige student, de tweede keer als 36-jarige professor met vrouw en kind. In ‘Met Nietzsche de bergen in’ vervlecht Kaag zijn reiservaringen met Nietzsches levenswandel. Dat levert een interessante wisselwerking op tussen Kaag en Nietzsche, die beiden op hun eigen manier moesten leren omgaan met de beperkingen die het leven hen oplegde. Het is nog vroeg in Boston, maar aan de telefoon klinkt Kaag fris en opgewekt.
Wat trok u als negentienjarige zo aan in Nietzsche?
“Zijn oproep tot radicale vrijheid sprak me enorm aan. Van mijn filosofieprofessor kreeg ik een beurs van 3000 dollar, om naar Zwitserland te gaan: hij had geregeld dat ik in het Nietzsche-huis in Sils Maria kon overnachten. “Je moet met Nietzsche de bergen in”, zei hij. Dat heb ik gedaan, negen weken maakte ik bergwandelingen en las ik las Nietzsches boek ‘De wil tot Macht’.”
Wat is dat precies, die oproep tot radicale vrijheid?
“Dat houdt verband met het idee van de ‘übermensch’. De übermensch is iemand die voortdurend probeert zichzelf te overschrijden. Ga buiten je comfortzone, word iemand anders, ga ergens anders naartoe. Dat is een heel egocentrisch idee. Ik zie dat veel van mijn studenten ook geïnteresseerd zijn in dat deel van Nietzsches filosofie. Het past bij de jeugd. Maar als we tijdens ons leven te lang in die interpretatie blijven hangen en denken dat het leven alleen maar gaat over die radicale vrijheid, dan missen we iets.”
Wat dan?
“Wanneer je volwassen wordt, merk je dat het leven niet alleen maar draait om zelfoverstijging. Je zult ook moeten omgaan met controleverlies, machteloosheid, verdriet. Volgens Nietzsche moeten we die minder leuke kanten van het leven accepteren, sterker nog: we moeten ze liefhebben. Dat is het idee van ‘amor fati’, liefde voor het lot.
“Aan de andere kant bestaat het moderne volwassen leven ook uit verveling, uit sleur. Het is heel makkelijk om gevangen te raken in een routine, in de tredmolen van het moderne leven. Nietzsche roept ons op die sleur te doorbreken, om er op uit te trekken en iets nieuws te gaan doen. Dat heb ik ook gedaan, door als 36-jarige weer de bergen in de trekken en de maatschappij even achter me te laten. Nietzsche is de belofte van een nieuw begin.”
“Het gaat om de balans tussen die twee aspecten: iemand heeft altijd de kracht om zijn of haar leven te veranderen en zichzelf te overstijgen, maar ook om de omstandigheden te accepteren.”
Wat waren de verschillen tussen de eerste en de tweede reis?
“Als negentienjarige zag ik het wandelen in de bergen als een manier om mezelf uit te dagen en steeds hoger te komen, ik wilde per se de hoogste toppen bereiken. Tijdens de tweede reis ging ik op pad met mijn vrouw en dochter. Mijn haren waren wat grijzer en mijn gewrichten deden pijn. Ik kon niet langer de hoogste bergen beklimmen. Soms moesten we de lift nemen naar de top. Dat was frustrerend, maar nodig als je kinderen hebt. Als je wat ouder wordt, gaat het erom dat we vrijheid vinden binnen de beperkingen die het leven ons oplegt, zoals wanneer je kinderen hebt, of een verantwoordelijke baan. Ook in het alledaagse kun je betekenis vinden.”
Waarom gaan Nietzsche en wandelen zo goed samen?
“Nietzsche geloofde dat actie, beweging en levendigheid de oorsprong zouden moeten zijn van alles wat we denken. ‘Alleen gedachten die ontstaan tijdens het wandelen, hebben waarde’, zei hij ooit. Zijn filosofie is niet puur theoretisch, de ideeën moeten worden geleefd en beoefend. Wandelen is daarvan een uiting. Daarnaast vond Nietzsche dat de moderne mens dociel en zwak was geworden, omdat hij was vergeten waar hij vandaan kwam. Voor Nietzsche was het een manier om te rebelleren tegen de sedentaire levensstijl van die schaapachtige, conformistische moderne mens. Wandelen is daar een praktisch antwoord op. We moeten terug naar de natuur, de bergen in.”
De Amerikaanse schrijver David Vann zei ooit in een interview dat Nietzsches filosofie aanzet tot geweld, bijvoorbeeld bij jonge schoolschutters. Over Nietzsches boek ‘De antichrist’ zei Vann: ‘Iedere zin in dat boek is een oproep tot moord’.
Kaag slaakt een diepe zucht. “Ik denk dat het gevaar reëel is. De gangbare manier waarop Nietzsche wordt gelezen, als een oproep tot actie, tot oorlog in plaats van vrede, is behoorlijk gevaarlijk. Waarop ik in dit boek wil wijzen, is dat de oorlog waartoe Nietzsche ons oproept, een interne is. We voeren oorlog tegen onszelf. Dat deed Nietzsche zelf ook: veel mensen vergeten dat hij, de ‘filosoof met de hamer’, eigenlijk een timide, verlegen, zelfkritische man was. Hij roept niet op tot fysiek geweld: wel vindt hij dat grote machtsstructuren zoals de kerk en de staat voortdurend moeten worden bekritiseerd.”
“Veel jonge mannen die zich tot Nietzsche aangetrokken voelen, vergeten dat zijn oproep tot zelfoverstijging altijd gebalanceerd moet worden met de liefde voor het lot. Dat betekent dat je niet alleen moet houden van de momenten waarop het je voor de wind gaat, maar ook van de schaduwzijden van het leven. Die horen er ook bij.
De dingen die we het engst vinden, of waar we het meest op tegen zijn: dat zijn de dingen die juist onze directe aandacht verdienen, omdat ze onze eigen angsten en onzekerheden blootleggen. Als je pijn hebt, of boos bent, zegt Nietzsche, loont het de moeite om dieper in jezelf te kijken. Dan zul je zien dat de pijn vaak vanuit jezelf komt. Dat is een manier van denken die schietpartijen kan voorkomen.”
Lees ook:
Alle wegen lopen naar Nietzsche
In de studeerkamer doe je geen goede ideeën op. Filosofen zonder zitvlees gaan Nietzsche achterna: geen enkele denker nam wandelen zó serieus als de Duitse filosoof.
Vegetariërs, transgenders: Nietzsche zou weinig hebben met ons groepsdenken
Wat zou Friedrich Nietzsche vinden van de wereld van vandaag? ‘Hij zou het allemaal vrij oppervlakkig vinden.’
