Hoe het boeddhisme hulp biedt in crisistijd: ‘Durf het een periode niet te weten’

Het gevaar is dat we in oude patronen terugvallen

Wat kunnen we tijdens de coronacrisis leren van het Tibetaans boeddhisme?

“We kennen allemaal voorbeelden uit ons leven waarbij iets afloopt, terwijl de nieuwe situatie zich nog niet heeft aangediend. Denk aan een de fase vlak na een scheiding, na het verlies van een baan, of na een pensionering. Dat zijn overgangsfases of ‘bardo’s’, die zijn in het Tibetaans boeddhisme essentieel. We zitten nu als samenleving ook in zo’n overgangsfase: de wereld van vóór de coronacrisis is verdwenen, maar hoe de wereld na corona eruit zal zien is nog niet bekend. Veel mensen zijn hun baan kwijt, of ze hebben geliefden verloren. Waar het om gaat, is dat je de overgangsfase herkent, dat je even in dat niet-weten blijft hangen. Dat is de sleutel. Je mag wel zoeken naar oplossingen, maar zonder die direct te willen vinden.”

Waarom mag je wel zoeken, maar niet direct vinden?

“Omdat je dan niets forceert. Je probeert te vinden, maar je bent niet afhankelijk van het vinden. Dat is knap lastig. Vaak worden mensen somber en depressief wanneer ze in een tussenfase zitten, omdat ze niet willen accepteren dat hun oude leven weg is. Een mevrouw in mijn cursus vertelde ooit over haar vriendin, die maar niet kon accepteren dat ze met pensioen moest omdat ze niet wist wat ze nu moest gaan doen. Ze had haar baas opgebeld met de vraag of ze niet toch nog een paar jaar mocht werken. Toen heb ik tegen de cursist gezegd: vertel je vriendin dat ze een periode van niet-weten door moet.”

Hoe ziet dat niet-weten er in de praktijk uit?

“Dat kan honderden vormen aannemen. Je kunt gewoon op een stoel gaan zitten, je kunt gesprekken voeren, je kunt naar de film, maar de grondgedachte is steeds: ik weet het even niet. Bijvoorbeeld: ‘Ik ben met pensioen, en ik weet niet hoe ik mijn leven moet vullen’. Herken de tussenfase als zodanig.”

Maar op een gegeven moment moet je toch verder? Hoe weet je dan wanneer de juiste oplossing zich aandient?

“In het boeddhisme ben je altijd op zoek naar het ‘innerlijke weten’. Bij alles wat we doen hebben we een innerlijk kompas, diep van binnen weten we of iets klopt, of het goed is wat we doen. Dat kan zich openbaren door een flash of insight, een plotseling inzicht. Je bent ergens heel lang mee bezig, en opeens weet je het. Heel concreet ervoer ik dat bij het schrijven van mijn proefschrift, een aantal jaren geleden. Ik had grote moeite met de volgorde van de hoofdstukken. Maar op een dag, toen ik in de auto zat, wist ik opeens precies hoe het moest worden. Ik heb de auto langs de weg gezet en heb het opgeschreven.

“Het heeft ook andere vormen. Ik ken een mevrouw die toen ze trouwde van binnen eigenlijk wist dat ze dat niet moest doen. En er zijn mensen die weten dat ze eigenlijk een andere baan zouden moeten zoeken, maar dat niet durven. Dat komt allemaal voort uit gewoontevorming. Het punt is dat je veel eerder met dat innerlijk weten in contact komt als die gewoontes wegvallen, in de tussenfase dus. Dan komt er ruimte voor, mits je dus niet krampachtig op zoek gaat naar een onmiddellijke oplossing voor je problemen.”

Geldt dit ook voor de samenleving als geheel? Moeten we collectief durven om het even niet te weten?

“Zeker. Het gevaar is dat we straks weer in onze oude patronen terugvallen, want die zijn heel sterk. Dat zou betekenen dat we de fase van het niet-weten onvoldoende gebruikt hebben. Je ziet het bij het vliegen. Schiphol is een enorme kracht in het Nederlands economisch verkeer, daar zal niet aan worden getornd. Als de vliegtuigen straks weer helemaal vol mogen, dan hebben we wat mij betreft niets geleerd.”

Je kunt geen kant op, je hoéft ook geen kant op

Wat heeft het zenboeddhisme in deze onzekere tijden te bieden?

“In deze coronatijd wordt de grond onder onze voeten weggeslagen, ik zie dat heel veel mensen daar moeite mee hebben. De een zegt dat het die kant op moet, de ander zegt dat het helemaal anders had gemoeten, weer een ander gelooft in complottheorieën. Dat zijn allemaal pogingen om houvast te creëren. In de zentraditie ontwikkel je het vermogen om zonder houvast te kunnen, om als het ware ‘grondeloos’ te kunnen leven.”

Hoe dan?

“Een van de twee pijlers van het zenboeddhisme is wijsheid. Wijsheid betekent inzien dat alles uiteindelijk leeg is. Dat betekent niet dat alles van binnen hol is, maar dat alle dingen om ons heen, inclusief onszelf, geen dieperliggende essentie hebben, of in ieder geval geen essentie die wij kunnen kennen. De zen kan je het vermogen geven om al die nieuwsberichten, meningen en complottheorieën door je heen te laten gaan, en je te realiseren: geen van die perspectieven is het hele perspectief. Zo ontstaat een enorme innerlijke ruimte.”

Hoe kan dat besef dan helpen? Stel: ik verlies door de coronacrisis mijn baan. Hoe ga ik daar op een verstandige manier mee om?

“Dat is iets wat van buitenaf komt, je kunt er niets aan doen. Enerzijds is het een praktische uitdaging: hoe vind ik een nieuwe baan? Maar de grootste uitdaging is misschien wel het gevoel van verlamming, de onzekerheid en de grote emotie die ermee gepaard gaat. Daar kun je wel iets aan doen. De zenbeoefening zal je helpen om die innerlijke ruimte te ontwikkelen, waarin je lastige en complexe emoties kunt toelaten.

“Vaak ervaren we in onszelf een grens: dan zeggen we ‘ik kan het niet meer aan, het wordt me te veel’. Dan klappen we dicht en gaan we op zoek naar afleiding en troost. In de zentraditie zeggen we: laat al die emoties maar door je heen gaan, zonder er iets van te vinden of er iets mee te doen. Je laat de storm die zich in jou voltrekt gewoon uitrazen, zonder te proberen die weg te drukken. Laat het je maar overweldigen. Maar je blijft zitten. Je verroert je niet. Dat woord roerloos vind ik mooi: het duidt enerzijds op stilzitten, maar het betekent ook ‘zonder roer en richting’. Je kunt geen kant op. Je hoéft ook geen kant op.”

Waarom helpt dat?

“Het geeft enorme ruimte, waardoor je vervolgens beschikbaar bent om daar constructief iets mee te doen. Zen is geen strategie, maar door die openheid en leegte ontstaan er wel betere strategische ideeën. Vaak worden we gehinderd door onze emotionele bagage en de vernauwing die daardoor ontstaat. De zen kan iets doen aan die vernauwing. Je moet het aandurven om even niet te weten waar het heengaat, dat is voor veel mensen een grote uitdaging. Laat de controle los. We moeten durven om te stoppen met het managen van ons leven en onze emoties, en in plaats daarvan ‘meestromen’: door te luisteren, niet alleen met onze oren, maar met ons hart.”

Geldt dat ook voor de samenleving als geheel?

“Ja. Dit is echt een moment van bezinning. De hele manier van leven is een beetje op de helling komen te staan. Wat geven we in de toekomst prioriteit, hoe willen we leven? Bij het formuleren van een antwoord op die vraag zijn die openheid en innerlijke ruimte van het grootste belang, niet alleen bij individuen maar ook binnen organisaties. Wij eisen van de regering dat ze duidelijkheid geeft. We kunnen het niet goed verdragen dat de regering zegt: wij weten heel veel niet. Maar dat niet-weten is juist belangrijk, want zo kunnen er op natuurlijke wijze nieuwe ideeën ontstaan.”

Lees ook:

Mediterend bouwen aan mentale groepsimmuniteit

Hoe blijf je mentaal gezond tijdens de coronacrisis? Mediteren helpt, zeggen mindfulnesstrainers en -beoefenaars. De crisis maakt het nog populairder dan het al was: grote groepen doen dagelijks mee aan online meditatiesessies.

Hoe het Tibetaanse boeddhisme helpt bij het overlijden van een zoon

De Tibetaans-boeddhistische leraar Sebo Ebbens schreef een boek over leven en sterven. Het Tibetaans boeddhisme bereidt hem niet alleen voor op zijn eigen dood, maar hielp ook bij de verwerking van de dood van zijn zoon.