Historicus Fik Meijer: ‘Realiseer je hoe gruwelijk en uitzichtloos het lijden van Jezus werkelijk was’

“Het christendom is een vreemde religie in allerlei opzichten”, zei theoloog Erik Borgman een paar jaar geleden. “Er wordt inderdaad iemand in het centrum gezet die is doodgemarteld. Je kunt daaromheen lopen en het allemaal wat aardiger maken. Dan snappen mensen het beter. Ik zou zeggen: niet doen. Realiseer je hoe gruwelijk en uitzichtloos dat lijden van Jezus werkelijk was.”

Veel betrouwbare bronnen over het meest verhaalde en meest afgebeelde lijden uit de westerse geschiedenis zijn er niet. De Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus (37-100) meldt de kruisdood van Jezus in De Oude Geschiedenis van de Joden. “Hij was de Christus. Ook nadat Pilatus hem op aanwijzing van de eerste mannen bij ons de straf van het kruis had opgelegd, gaven zij die het eerst in liefde waren gaan leven niet op.”

Veel verhalen, weinig getuigen

Maar Josephus’ tekst is omstreden, er zou door christenen na het midden van de derde eeuw aan gesleuteld zijn. Blijven over de vier evangelisten, maar ook bij hun versie van het lijdensverhaal kun je je vragen hebben. “Die verhalen werden opgetekend tussen 60 en 100 na Christus. Dan ligt die kruisdood al minstens 30 jaar achter hen”, zegt oudhistoricus Fik Meijer die voor zijn boek Jezus en de vijfde evangelist het lijdensverhaal van Jezus grondig bestudeerde. “Dat betekent dus dat er in de loop der tijden enorm veel verhalen zijn rondgegaan en daar moeten de evangelisten zich op baseren. Er waren maar weinig getuigen van de kruisdood en de meesten waren toen ook al dood. Ik vind het nog altijd een zeer gruwelijk verhaal.”

Het fysieke lijden van Jezus begon al in de Hof van Olijven, een dag voor hij voor Pilatus verscheen om gevonnist te worden. De evangelist Lucas schrijft dan: ‘Hij werd overvallen door doodsangst, maar bleef bidden; zijn zweet viel in grote druppels als bloed op de grond.’ Het is bekend dat er patiënten zijn die onder hoge fysieke en mentale druk bloed kunnen zweten doordat kleine bloedvaten in de klieren barsten en zo bloed vrijkomt. In medische termen: hematidrosis. Jezus verkeerde in de Hof van Olijven al in een staat van grote emotionele spanning. Meijer: “Juist door die menselijke aspecten, zoals deze doodsangst, is Jezus mij tijdens het schrijven van mijn boek dierbaarder geworden”.

Na zijn arrestatie werd Jezus overgebracht naar het huis van Kajafas, de hogepriester, en daar veroordeeld. Hij had in de ogen van de farizeeërs en schriftgeleerden God beledigd en moest sterven. Probleem voor de Joden was dat zij het doodvonnis niet zelf konden uitvoeren, omdat de Romeinen hun dat recht hadden afgenomen. Dit om te voorkomen dat pro-Romeinse facties door het Sanhedrin – het hoogste gerechtshof van de Joden ten tijde van Jezus- zouden kunnen worden geëlimineerd. Uiteindelijk werd Jezus voor Pilatus gebracht. Even probeerde die nog Jezus in te ruilen voor Barabbas, maar tevergeefs. Lucas schrijft: ‘Hij liet de man gaan die wegens oproer en moord gevangen was gezet en om wiens vrijlating ze hadden gevraagd, en leverde Jezus uit aan hun willekeur’. Zijn dood was nu onontkoombaar.

Geen Romeins burger

Jezus was geen Romeins burger, wat betekende dat hem de meest wrede martelingen te wachten stonden. Romeinen werden terechtgesteld met het zwaard, slaven en niet-burgers werden verbrand, voor de wilde dieren geworpen of hen wachtte de meeste vernederende dood van allemaal: het kruis. “Die kruisdood was iets heel normaals”, vertelt Fik Meijer. “De meeste volkeren in de oudheid maakten er gebruik van. Voordat de Romeinen het deden, hadden de Assyriërs, de Carthagers, de Perzen, de Numidiërs en de Macedoniërs het al gedaan. Bij de Romeinen was wreedheid iets normaals, het hoorde bij het dagelijks leven. Zo werden in het jaar 71 voor Christus na de opstand van de gladiator Spartacus langs de Via Appia van Rome naar Capua enkele duizenden slaven van zijn opstandige leger gekruisigd en die bleven een tijd hangen.”

De kruising werd meestal voorafgegaan door een geseling, die zo heftig was dat het slachtoffer er vaak al aan bezweek. Ook Jezus moest dit lot ondergaan. Er was een milde variant, de geseling bij Joden, die werd uitgevoerd met een zweep met leren riemen. Maximaal 39 slagen. De Romeinse geseling, die Jezus moest ondergaan, was nog wreder. Hij werd naakt, met zijn handen boven het hoofd, aan een paal vastgebonden. Twee legionairs kweten zich van hun taak. De leren riemen waren nu voorzien van scherpe botsplinters of kleine stukjes lood of porselein met de grootte van een hazelnoot. Daarmee werd hij op zijn rug, schouders en benen geslagen. Eerst drongen de verzwaarde riemen alleen door de huid heen. Daarna, wanneer de slagen aanhielden, hakten ze in op onderhuidse weefsels. Ook bloedvaten werden opengescheurd, waardoor er sprake was van voortdurend bloedverlies. Meijer: “Er was geen maximum aan het aantal slagen”.

Doornenkroon

Dit was nog niet het einde aan de sadistische folteringen die Jezus moest ondergaan voordat hij werd gekruisigd. Marcus schrijft: ‘Ze trokken hem een purperen gewaad aan, vlochten een kroon van doorntakken en zetten hem die op’. Op hardhandige wijze, wel te verstaan. Die doornen waren niet die van een rozenstruik, maar groter: wel 3 tot 5 centimeter lang. Onder de hoofdhuid zit veel vaatrijk weefsel en ook deze marteling leidde waarschijnlijk weer tot veel verlies van bloed.

Vervolgens werd Jezus afgevoerd om gekruisigd te worden. Dat gebeurde op Golgotha, de executieplaats die de aanblik bood van een schedel en niet ver van het paleis van Pilatus verwijderd lag. “Wij zijn gewend aan afbeeldingen van Jezus die het hele kruis moet torsen”, zegt Fik Meijer. “Tegenwoordig is men ervan overtuigd dat hij alleen de dwarsbalk moest dragen, de paal stond klaar op het executieterrein. Anders was het niet vol te houden. Zo’n dwarsbalk woog zo’n 35 kilo Let wel: Jezus was toen al ernstig verzwakt.” Iemand anders nam het kruis voor hem op zich. Matteüs schrijft: ‘Bij het verlaten van het pretorium troffen ze een man uit Cyrene die Simon heette, en hem dwongen ze het kruis te dragen’.

Wreedste variant

Eenmaal op Golgotha werd Jezus opnieuw uitgekleed, als Jood mocht hij wel een lendendoek omhouden. De dwarsbalk werd op de grond gesmeten en Jezus werd met zijn schouders tegen het hout achterovergedrukt. Of zijn armen aan de dwarsbalk werden vastgebonden of vastgespijkerd, is een bron van discussie. Meijer houdt het erop dat zijn armen met spijkers aan het kruis werden bevestigd. “Maar dat is een aanname. Zekerheid daarover is niet te krijgen, omdat er heel veel kruisigingen voorkwamen. Vaak werd je alleen maar vastgebonden en dan lieten ze je hangen als prooi voor gieren en andere roofvogels. Als de verhalen van de evangelisten kloppen dan is er gekozen voor de wreedste variant, met zowel de armen als de voeten vastgespijkerd aan het kruis. De spijkers gingen trouwens door de polsen en niet door de handen. Die zouden uitscheuren en de dan val je van het kruis af.”

Meijer schat in dat de oprichting van het kruis plaatsvond in het derde uur na zonsopgang, zo rond 9 uur ’s ochtends. Jezus’ doodsstrijd moet verschrikkelijk zijn geweest. Zijn pezen en spieren scheurden af en voor iedere ademtocht moest hij zich oprichten door kracht te zetten op zijn voeten die vastgespijkerd waren. ‘Rond het middaguur werd het donker in het hele land omdat de zon verduisterde’, schrijft Lucas. ‘De duisternis hield drie uur aan. Toen scheurde het voorhangsel van de tempel doormidden. En Jezus riep met luide stem: ‘Vader, in uw handen leg ik mijn geest’. Toen hij dat gezegd had, blies hij de laatste adem uit.

Over de uiteindelijke doodsoorzaak van Jezus lopen de meningen uiteen. Sommigen medici wijzen naar het hartzakje, dat zich met vocht vulde, wat een dodelijke spanning veroorzaakt zou hebben, waardoor zijn hart geen bloed kon rondpompen. Anderen houden het op een proces van verstikking, uitdroging en hartritmestoornissen.

Fik Meijer, die katholiek werd opgevoed, maar de kerk later verliet, zal vandaag zo rond drie uur toch weer denken aan het lijdensverhaal van Christus. “Iemand gaat door het diepste dal, maar het verhaal eindigt met het grootste wonder ooit: Hij staat op uit de dood. Dit was in geen enkel opzicht een gewone kruisdood. De meeste gekruisigden werden ook niet begraven. De Romeinen lieten het stoffelijk overschot hangen, waardoor roofvogels vrij spel hadden. Jezus daarentegen kwam in een spiksplinternieuw graf terecht.”

Lees ook:

Sta op Goede Vrijdag stil bij de ondraaglijkheid van het lijden

Theoloog Erik Borgman schreef een boekje met meditaties bij de kruisweg. Hij pleit ervoor het lijden van Jezus werkelijk serieus te nemen. ‘Voor je het weet wordt het iets van: Het komt vast wel goed op Paaszondag.’

De kruisweg in honderden kunstwerken. Wat maakt het zo fascinerend?

Oorlog, vervolging, ziekte: moderne kunstenaars verbeeldden hun eigen ervaringen met verwijzing naar Jezus’ lijdensweg. Voormalig arts en kunstenaar Ignace Schretlen legde daarvan een enorme verzameling aan.