Hillesum wekte bewondering bij de groten der aarde

Tussen roestige paperclips. Zo kreeg hij de eerste twintig overgetikte vellen uit het dagboek van Etty Hillesum in handen gedrukt. Op dat moment, nu vijfendertig jaar geleden, had uitgever Jan Geurt Gaarlandt (57) niet echt door dat er iets groots op zijn bureau lag. Hoe groot bleek later pas. Aan een tafel in het Amsterdamse café Keijzer blikt Gaarlandt terug. "Het was het belangrijkste moment in mijn bestaan als uitgever."

Toen de jonge Gaarlandt - maanden later, met frisse tegenzin, en alleen maar omdat hij het nu eenmaal beloofd had - begon te lezen, stopte hij daar niet meer mee. "Het raakte mij ontzettend. Dit was niet zomaar iemand die haar ziel op papier probeerde te zetten. Ik vroeg de rest van de tekst op, en nou ja, the rest is history."

Dat klopt. Op haar 27ste begint de Joodse Etty Hillesum aan haar dagboek, als de Tweede Wereldoorlog net goed is begonnen. Over haar seksleven is ze net zo openhartig als over haar gebedsleven en haar navelstaarderige therapeutische sessies bij handlijnkundige (en geliefde) Julius Spier. Onderduiken weigert Hillesum, ze wil 'het lot van haar volk delen', en komt zo via Westerbork terecht in Auschwitz, waar ze op haar 29ste overlijdt.

Filmrechten
Weinig Nederlandse schrijvers of denkers worden ver over de grenzen gelezen. Laat staan dat ze bewondering wekken bij de groten der aarde. Etty Hillesum wel. Vorig jaar haalde paus Benedictus haar nog aan in een toespraak. François Mitterand prees Hillesum om haar morele kracht en joie de vivre. En de wereldberoemde Franse actrice Isabelle Adjani kocht de filmrechten op het dagboek (maar is er vooralsnog niet aan begonnen).

Door het raam van het café kijkt Gaarlandt uit op het huis waar Hillesum woonde. Hij wijst schuin het Museumplein over. Vanwege deze plek noemde J.L. Heldring, voormalig columnist van NRC, Hillesum ooit 'de heilige van het Museumplein'. Zonder zijn beroemde ironie, overigens. Heldring noemde haar zo 'omdat zij in staat was zonder haat te zijn'.

Op 15 maart 1941 schreef Hillesum bijvoorbeeld: "En al zou er nog maar één fatsoenlijke Duitser bestaan, dan zou die het waard zijn in bescherming genomen te worden tegen de hele barbaarse bende en om die éne fatsoenlijke Duitser zou men dan niet zijn haat mogen uitgieten over een geheel volk."

De originele cahiers van het dagboek kwamen bij Klaas Smelik vandaan, wiens vader een van Hillesums oude liefdes was, en wiens halfzus Johanna een goede vriendin. Voor hem is Hillesum 'bijna familie', vertelt Smelik, die nu hoogleraar Hebreeuws en Joodse cultuur is aan de Universiteit van Gent en directeur van het daaraan verbonden Etty Hillesum Onderzoekscentrum. Hij groeide praktisch met haar op. "Het ging aan tafel altijd over haar."

Lange tijd heeft Smelik met de dagboeken moeten leuren voor hij een uitgever vond. "Het was te filosofisch", denkt hij. "Vlak na de oorlog wilde men vooral gruwelverhalen. Dat vonden ze in die tijd prachtig."

"Ze overleefde bijna een halve eeuw stilte", zei de Vlaamse schrijver Paul Lebeau. Maar van bijna vergeten wordt Hillesum met de uitgave van 'Het verstoorde leven' (fragmenten uit haar dagboek) begin jaren tachtig plotseling aanbeden. Er zijn wereldwijd zo'n 750.000 exemplaren verkocht.

"De uitgave van de Engelse vertaling haalt de voorpagina van The New York Times. Stapels brieven en faxen kreeg Gaarlandt in de loop der jaren, allemaal van mensen die zwaar onder de indruk waren, en haar postuum als goeroe wilden vereren. "Het ging zó ver dat ik telefoontjes kreeg van mensen die beweerden dat ze Etty wáren. Reïncarnaties."

Onorthodox
Gek, maar ook weer niet helemaal. Lees je haar, dan laat ze je zo dichtbij komen, dat je met haar ogen gaat kijken. "Ja", zegt Gaarlandt, "Met als uiterst gevolg die totale vereenzelviging. Zij roept dat op. In de tijd dat ik het dagboek uitgaf, droomde ik zelfs over haar. Nee, wat weet ik niet meer. Het is een mengeling van haar literair vermogen en haar mystieke kant. En misschien ook: haar grote vrijgevochtenheid waar het de liefde betreft. Dat ze niet aan conventies deed, maakt dat ze ook nu nog te volgen is. Daarom kun je Hillesum over honderd jaar waarschijnlijk nog begrijpen."

Onorthodox was ze ook als het op God aankwam. Gaarlandt: "Haar God is noch christelijk, noch joods, noch wat dan ook. Het is meer een eigenzinnig geloof in goedheid. Een God die het diepste in mezelf genoemd werd."

De belangrijkste zinnen komen uit haar brieven, vindt Gaarlandt, geschreven toen ze met haar familie vanuit Westerbork op transport moest naar Auschwitz. Hij slaat het boek open op tafel en leest voor: "Na deze nacht heb ik één ogenblik in alle oprechtheid gemeend, dat het een zonde zou zijn, wanneer men in het vervolg nog lachte. Maar later bedacht ik, dat er toch immers ook mensen lachende zijn weggegaan, hoewel dit keer: niet vele. En in Polen zal er misschien af en toe ook nog wel eens iemand lachen, hoewel van dit transport: niet vele, denk ik."

Hij laat de woorden even nagalmen. "De cadans, en dan de on-ge-lo-fe-lij-ke betekenis. Geschreven aan de hoek van een tafel, te midden van de herrie, tussen mensen die hun spullen pakten. Hoe je daar literair gezien zulke volmaakte zinnen aan hebt kunnen wijden - dat is een mirakel."

"Misschien", zegt Gaarlandt, "is wat me zo raakt niet eens haar denken, maar wel de uitkomst van haar gedachten: de moed om niet te wijken voor de terreur van de tijd. Van al de boeken die ik heb uitgegeven is dit het enige dat zal blijven."

Feminisme
Voor Smelik is Hillesum niet zomaar een bezigheid. Deze week organiseert hij een groot internationaal congres, waarop 45 wetenschappers zich buigen over Hillesums filosofie, psychologie, feminisme, en meer facetten van haar werk. Sprekers komen uit onder meer Columbia, Canada, Brazilië en Australië. Smelik: "Buiten Nederland is de belangstelling voor haar veel groter. Zeker in Italië en Frankrijk."

Onder medekampbewoners was er ook kritiek op haar, weet de professor. Niet alleen omdat ze een baantje had voor de Joodse Raad. "Ze zou mensen daar alleen maar aan het huilen hebben gebracht - zij vond dat mensen zaken aan het verdringen waren."

Feministen, zwevers, christenen en vrije-seks-bepleiters, zegt Smelik, iedereen trekt Hillesum naar zich toe. Dat zit hem soms dwars. "Ze was juist wars van elke ideologie. 'Die wordt altijd verkracht omwille van de waarheid', zei ze. Wil je haar naleven, dan moet je gewoon zelf blijven denken, en je eigen waarheid zoeken."