Het paradijs is een oerverhaal met steeds een ander sausje

Een oneindig leven in een vruchtbare tuin waar geen zorgen bestaan, spreekt tot de verbeelding, of je nu in een hiernamaals gelooft of niet. Talloze artiesten schreven of zongen over het paradijs en vrijwel elke religie heeft een eigen versie: van Eden tot Walhalla. In veel tradities is het paradijs de plaats van het oorsprongsverhaal (bijvoorbeeld de Hof van Eden) én het hiernamaals (de hemel). Maar waar komt het beeld van het paradijs als groene bakermat vandaan? En hoe kwam het terecht in de verhalen van de drie zogenoemde ‘abrahamitische religies’: het jodendom, het christendom en de islam?

Tom Buijtendorp, archeoloog en onderzoeker, reisde de wereld af op zoek naar het antwoord op die vragen. Zijn boek ‘Het ware paradijs’ is een verslag van zijn tocht en de inzichten die hij onderweg opdeed. Het diende als uitgangspunt voor de tentoonstelling ‘Op weg naar het Paradijs’ van Museumpark Orientalis. “Ik was al langer geïnteresseerd in de menselijke oorsprong en hoe die zich tot het paradijsverhaal verhoudt”, vertelt Buijtendorp. “Toen ik in 2010 deelnam aan een DNA-onderzoek, bleek mijn eigen origine verspreid te liggen over de aarde, van Afrika tot Noordwest-Europa. Daarna begon mijn zoektocht. Al reizend vielen steeds meer puzzelstukjes in elkaar.”

Voor we het hoofdgebouw van Orientalis binnenlopen, wijst Buijtendorp naar een kleine fontein in het centrum van de binnenplaats. Vanaf de fontein lopen vier paden in de verschillende windrichtingen. “Dit beeld zie je vaak terug in kloostertuinen, maar ook in de islam, bijvoorbeeld bij de Taj Mahal in India. Het kruispunt in het midden staat voor de eeuwige paradijsbron. De paden vertegenwoordigen de daaruit stromende paradijsrivieren.” De vier rivieren die bijvoorbeeld het Oude Testament noemt, zijn volgens Buijtendorp mogelijk in realiteit vier delen van één lange rivier. “Eén bron met vier grote rivieren bestaat nergens ter wereld, dat is pure symboliek. Maar als je de religieuze teksten toepast op de vier verschillende stukken van de Nijl van bron tot monding, dan klopt dat opvallend goed.”

Over het onderwerp van de expositie mag geen twijfel bestaan: direct bij de ingang hangt een grote, bontgekleurde afbeelding van het paradijs, met daarop Adam en Eva onder de appelboom. Een leeuw loopt langs, een paar papegaaien kijken toe vanaf een tak en op de achtergrond stroomt een rivier tussen tropisch groen. “Dit negentiende-eeuwse schilderij toont hoe het oude paradijsverhaal kunstenaars inspireerde”, vertelt Buijtendorp.

Naast het schilderij zijn voorwerpen uitgestald die de historische ontdekkingstochten naar het aardse paradijs symboliseren: een boot, een leren koffer en een kameel. In vitrines liggen kleine archeologische vondsten en bakjes met mirre. “Daarmee balsemden de Oude Egyptenaren hun doden, wat de mummies een soort eeuwig leven gaf”, legt Buijtendorp uit.

We passeren een gedeelte van de tentoonstelling over Gilgamesj, een Mesopotamische held die ook op zoek ging naar het paradijs en het eeuwige leven daar. “Hij kwam leeuwen tegen en beschrijft de enorme hitte, maar ook sneeuw. Die combinatie is zeldzaam.” In Oost-Afrika komt een dergelijk landschap wel voor, vooral in het gebied waar de Nijl ontspringt. Daar lijkt Gilgamesj dus terecht te zijn gekomen.

Voor een metershoog model van Hatsjepsoets tempel, een vrouwelijke Egyptische farao, staat Buijtendorp stil. “In deze tempel heeft Hatsjepsoet haar zoektocht naar het paradijs af laten beelden.” Een wandreliëf toont de expeditie. “Die is nauwkeurig vastgelegd. De boten, planten en dieren zijn erg gedetailleerd”, wijst hij aan. Op de linkerwand zien we het paradijs. Onderaan stelt een blauwe strook met vissen de rivier voor. In de laag erboven groeien tropische bomen en lopen dieren en mensen. “Het is eigenlijk een drieënhalf duizend jaar oud stripverhaal.”

Naast de tempel staat een model van de Cenakelkerk, die zich om de hoek van het museum bevindt. De ronde muur toont zo’n zelfde paradijsvoorstelling. “Frappant hoe dat beeld duizenden jaren standhield.”

Tot voor kort wisten we niet waar Hatsjepsoets zoektocht heenging, vertelt Buijtendorp, maar in 2018 werd ontdekt dat op de muurschildering een vogel te zien is die alleen ten zuiden van de Sahara voorkomt. In combinatie met andere bronnen wijst dit erop dat het paradijs in Oost-Afrika lag. “Toen dacht ik: wat als een herinnering aan de migratie van de allereerste mensen vanuit dat gebied de bron is van de huidige versies van het paradijsverhaal?”

Recent DNA-onderzoek wijst er inderdaad op dat homo sapiens leefde in Oost-Afrika, grofweg een kwart miljoen jaar geleden. Vanuit daar heeft de mens zich over de wereld verspreid. “Eigenlijk is de achtergrond van het paradijsverhaal volgens mijn theorie heel simpel. In de oergroep in Oost-Afrika breekt ruzie uit, waarna een deel richting het oosten wegtrekt, de richting die het paradijsverhaal noemt. Later trekt een tweede groep naar het Midden-Oosten.”

Deze migratiebeweging lijkt volgens Buijtendorp door te klinken in talloze verhalen, mogelijk ook het paradijsverhaal in Genesis. Die verhalen werden meegenomen, telkens opnieuw verteld en uiteindelijk opgeschreven binnen nieuwe contexten. Zo veranderde de vorm van het paradijsverhaal, maar bleef de basis ongeveer hetzelfde: een groene omgeving met bron en rivier, vaak met een slang, waaruit de inwoners vertrekken.

De bron van de Nijl

De Nijl als paradijsrivier staat centraal in de tentoonstelling. Op een meters­lange maquette meandert het blauw tussen zand en grind door, kleine piramides en tempels passerend. Vanaf de delta volgen we de Nijl naar boven. Palmbomen, zwerfkeien in water en zandkleurige graftombes sieren de achterwand, tot we uitkomen bij een paradijselijk landschap. In het midden ligt het Tanameer, waar de Nijl ontspringt. Daar bevond zich mogelijk dat aardse paradijs – in de expo versierd met bloemen, glitterslingers en naakte Adam- en Eva-poppetjes. Vogelgeluiden klinken. Een grote, verlichte engel Gabriël kijkt uit over het tafereel. Dit beeld zullen mensen met een christelijke achtergrond herkennen. Hoe staat deze weergave van het paradijs in verhouding tot andere voorstellingen, bijvoorbeeld die van Gilgamesj en Hatsjepsoet?

“De oorspronkelijke migratiegeschiedenis dient als oerverhaal. Daar is kennis uit oude expedities en symboliek aan toegevoegd, onder andere door de Mesopotamiërs en de Egyptenaren, en uiteindelijk in de Bijbel.” Ook theologisch heeft zo’n basisvertelling een functie. “Stel, je bent God en je wilt dat een specifiek verhaal duizenden jaren blijft boeien. Als je zorgt dat er een kern van waarheid in zit die inspireert tot expedities en verder onderzoek, blijft het verhaal relevant. Zo is de kans dat de boodschap blijft hangen veel groter.”

Bavianenmummies

Verderop in de tentoonstelling is een levensgrote replica van een Egyptische grafkamer opgenomen. We moeten bukken om door het poortje te passen. Op een muur staat opnieuw een paradijsvoorstelling. Bovenin aanbidden bavianen de zon. Volgens Buijtendorp wijzen ook Egyptische bavianenmummies naar Oost-Afrika: “Haaranalyse van zo’n mummie toonde aan dat die daarvandaan kwam.” Op een andere muur staan hiërogliefen, verwant aan de tien geboden. “Een voorwaarde voor toegang tot het Egyptische paradijs was om een goed leven te leiden, net als bij het christendom en de islam.”

Buiten de tombe lopen we tussen twee ‘paradijswachters’ door – houten silhouetten van griffioenachtige figuren – richting een maquette van een tempeltoren. Die werden gebouwd door de tweede groep migranten die vanuit Oost-Afrika terechtkwamen in het Midden-Oosten, vertelt Buijtendorp. “Wellicht is dat de basis voor het verhaal van de toren van Babel.”

De tentoonstelling neemt de bezoeker mee in het veranderende paradijsverhaal – van Mesopotamië via het oude Egypte en de tuin van Adam en Eva naar het Midden-Oosten. Waarom blijft het verhaal boeien? “Daar kan ik alleen maar naar gissen”, antwoordt Buijtendorp. “Voor een groot deel van de wereldbevolking heeft het paradijs een religieuze betekenis. Veel mensen willen toch graag weten waar ze vandaan komen, wat hun wortels zijn. Ook kan het zijn dat de nog ongerepte natuur mensen aanspreekt, als icoon van de te koesteren aarde.”

Buijtendorp onderstreept dat de oorsprong van het paradijsverhaal lastig te bewijzen valt. “Lastiger dan de oorsprong van de mens zelf.” Dat frustreert hem niet. “Ik vind het juist wel mooi. Theologisch gezien is dat misschien zelfs ingebakken: het verhaal moet interessant blijven. De zoektocht is nooit af.”

Op weg naar het Paradijs loopt tot en met 25 oktober 2020 in Museumpark Orientalis. Tom Buijtendorps boek, Het ware paradijs (Omniboek, €17,50), bespreekt de oudheden uit de tentoonstelling.