Het Humanistisch Verbond gaat op spirituele verkenning: ‘Het is een domein waarin we stamelen’

Humanisme en spiritualiteit? Die combinatie is niet zo vreemd als ze lijkt. ‘We zijn niet alleen denkende wezens, maar ook voelend en ervarend’, zegt Robbert Bodegraven, directeur van het Humanistisch Verbond. Hij onderzoekt welke plek spiritualiteit kan krijgen in het humanisme.

Het Humanistisch Verbond gaat aan de slag met spiritualiteit en op kantoor oefenen ze daar al mee. Rond de jaarwisseling hielden de medewerkers een bezinningsbijeenkomst. “Stil zijn, naar binnen keren, ervaren en voelen”, zo omschrijft directeur Robbert Bodegraven de korte sessie. Het smaakte naar meer.

“De waarde ervan zien we allemaal. Het is goed om de dag te beginnen met aandacht voor wat er is, hoe we erbij zitten, wat ons inspireert. Het is een prettige manier om met jezelf en met je collega’s in contact te zijn. Dat werkt de hele dag door, in hoe je werkt, en hoe je je leven leidt.”

Tijdens het gesprek in een Utrechtse brasserie heeft Bodegraven (59) twee recente publicaties van het Humanistisch Verbond bij de hand over humanisme en spiritualiteit. De ene is het kwartaalblad, waarin het thema op de cover wordt aangekondigd met de kop ‘trage vragen, aarzelende antwoorden’. Het andere is een oefenboek met opdrachten. Daarmee kan de groeiende groep van bijna 20.000 leden humanistische inspiratie vinden voor een spiritueel leven. Kunst, natuur, de ander, het eigen lichaam en innerlijke kracht zijn allemaal bronnen voor bezieling en verbinding, zo staat er in het voorwoord.

Robbert Bodegraven, sinds anderhalf jaar directeur van het Humanistisch Verbond, legt uit waarom zijn organisatie onderzoekt of ze spiritualiteit kan inbedden in haar levensbeschouwing, of ze kan komen tot een humanistische spiritualiteit. Tegelijkertijd vindt hij het spannend of hij de juiste woorden kan vinden. “Rationele gesprekken gaan mij gemakkelijker af dan voelende, ervarende gesprekken. Als je me vraagt naar maatregelen voor een goed klimaatbeleid, dan barst ik zo los. Dit is lastiger om iets stelligs over te zeggen. Het is zoeken en stamelen.”

Is het ook zoeken en stamelen naar de vraag wat spiritualiteit is?

“Ja. Ik ga geen definitie geven van spiritualiteit, het is een domein waarin we stamelen. Het gaat over een diepgevoelde menselijke ervaring van verbinding met anderen, met de natuur, met kunst, die inspirerend kan zijn om – en dan ben ik echt aarzelend – tot een goed leven voor jezelf en de samenleving als geheel te komen. Het gaat om een horizontale gerichtheid en het besef verbonden te zijn met elkaar en met de kosmos.”

De kosmos? Is dat niet heel vreemd voor een humanist?

“Ik zou een tegenvraag willen stellen: waarom verbaast je dat?”

Bijvoorbeeld omdat jullie het humanisme zelf beschrijven als een traditie die gelooft in de kracht van de mens. Omdat het humanisme uitgaat van het menselijke vermogen een goed leven te leiden, en zelf verantwoordelijkheid te nemen voor een eerlijke en rechtvaardige samenleving.

“Zeker, dat klopt helemaal. Het Humanistisch Verbond is opgericht in 1946, net na de oorlog. De oprichters wilden mensen perspectief geven om het goede te doen. Een van onze grondleggers, Jaap van Praag, had het er toen al over dat de mensheid geworteld is in het individu, in de samenleving en in de kosmos. Dat laatste is misschien lange tijd niet zo zichtbaar geweest, maar het was wel altijd een onderstroom. Onze leden zijn zeer gemengd. We hebben mensen die atheïst zijn, we hebben religieuze humanisten. En alles wat er tussen zit.”

En u? Doet u iets met spiritualiteit?

“Ik mediteer zelf regelmatig. Als ik daar ruimte en tijd voor maak, of als ik door de natuur wandel, dan probeer ik aandachtig aanwezig te zijn in het hier en nu. Dat helpt mij om mentaal weerbaar te zijn tegen de dagelijkse stress en het spervuur aan prikkels dat op mij afkomt.”

Verbindt u dat ook met de samenleving?

“Ja. Ik heb hiervoor in allerlei maatschappelijke organisaties gewerkt met allemaal lieve en leuke mensen die intrinsiek gemotiveerd waren te werken aan een betere wereld. Vanuit welke waarden doen ze dat? Dat gesprek moeten we voeren. Voor mij persoonlijk is het cruciaal om voor mezelf te onderzoeken hoe ik goed kan leven. Welke waarden zijn sturend, en hoe zet je die samen met anderen in? In het humanisme vind ik de combinatie van beide.”

In het kwartaalblad zeggen verschillende humanisten dat ze een drempel over moesten voordat ze zich openstelden voor het spirituele. Begrijpt u die huiver?

“Ja, en dat heeft te maken met de ontstaansgeschiedenis. De oprichting van het Humanistisch Verbond was deels een antwoord op ontkerkelijking. Mensen waren teleurgesteld in de kerk, maar hadden wel interesse in het goede leven, hoe ze volop mens konden zijn en waardegebonden konden leven. Als zij geen thuis meer vonden in de kerk, wilde het Humanistisch Verbond hun nieuwe thuis zijn. Wij realiseren ons dat alles wat met God, kerk, spiritualiteit te maken heeft bij hen weerstand kan oproepen. Die gevoeligheid erken ik, ik begrijp best dat mensen hun wenkbrauwen fronsen en zeggen: wat is dit?”

Wat zegt u dan?

“Ik zou hen willen uitnodigen te kijken wat wij erover zeggen, en te ontdekken dat huiver wat mij betreft niet nodig is. Wij worden geen religie die gericht is op een god of het buitenaardse. Dat is niet aan de orde. Het gaat ons om menselijke spiritualiteit, om aardse dingen. Wij zijn mensen in het hier en nu en wortelen in de aardse werkelijkheid. Ook als wij het over humanistische spiritualiteit hebben, gaat het om de menselijke ervaring. We gaan niks voorschrijven, het is niet dat je als humanist ineens moet gaan dansen om je lijf beter te voelen. We bieden het aan als mogelijkheid; durf te onderzoeken wat er te ervaren is.”

Miste u iets in het humanisme, is het u te rationeel?

“Ja, zo mag je dat wel zeggen. Humanisten hechten grote waarde aan kennis en wetenschap. We zijn rationele wezens, we moeten onze verstandelijke vermogens volop gebruiken en daar moeten we niet slordig in zijn. Maar er zijn ook veel dingen waar we met onze wetenschappelijke methodes geen antwoord op vinden. Ik fietste hiernaartoe en de zon scheen uitbundig, dat maakte me diep gelukkig. Hoe kan dat? Ik heb daar geen rationele verklaring voor. Die ervaring speelt zich af in het spirituele domein. We zijn niet alleen denkende wezens, maar ook voelend en ervarend. We gebruiken de ervaringen en gevoelens die ontstaan als we ons verbonden voelen met de omgeving, met generaties voor ons en na ons. Daar werpen we nu meer licht op.”

Er is allang ontzettend veel beschikbaar op spiritueel gebied: yoga, mindfulness, mediteren. Waarom begeeft u zich op een terrein waar anderen zoveel ervaring in hebben?

“Je kunt ook aan yoga doen, of mindfulness. Maar die methoden zijn erop gericht naar binnen te keren, om tot rust te komen en vat te krijgen op de chaos in de wereld, of in jezelf. Ik wil er niet een al te grote mond over opentrekken, maar we willen hierin onderscheidend zijn. Humanisten vinden alleen naar binnen bewegen niet voldoende, we willen ook de beweging naar buiten maken, een bijdrage leveren aan een eerlijke samenleving. Dat kan je niet in je eentje. Daarom zit in al onze programma’s een combinatie van binnen en buiten.”

Staat het persoonlijke, naar binnen gerichte in de humanistische spiritualiteit in dienst van het maatschappelijke?

“Daar moet ik even over nadenken. Nee, zo zou ik het niet formuleren. Het zijn twee kanten van dezelfde medaille, ze gaan hand in hand. Het is eerder dat we het brede palet verkennen aan menselijke ervaringen die we moeilijk kunnen duiden, maar die wel onderdeel zijn van het menselijk leven en die we kunnen inzetten voor het goede leven. We willen een beetje weg van de tegenstellingen. Ratio en ervaring, lichaam en geest, beide zijden zijn van belang.”

Uit het laatste onderzoek door het Sociaal en Cultureel Planbureau bleek dat steeds minder mensen zich spiritueel noemen. Is dat niet een beetje jammer, nu u er zelf net mee gaat beginnen?

“We zijn er niet op uit zoveel mogelijk mensen binnen te harken. Ik veronderstel dat de menselijke mogelijkheden zo divers en breed zijn, dat de zoektocht naar zin en betekenis niet verdwijnt.”

Lees ook:

Met het aantal gelovigen daalt ook de interesse in spiritualiteit

Nederland is een seculier land met slinkende religieuze minderheden. De ontkerkelijking wordt niet opgevangen door spirituelen, blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau.