Herwaardering van de stoïcijnse levenshouding: de hel, dat ben je zelf

Kan de filosofie helpen bij de aanpak van problemen? Vandaag: invloed op onze levensloop. In hoeverre kunnen we de gebeurtenissen in ons leven en onze reactie daarop zelf sturen?

Een promotie op het werk, een relatie die eindigt, het oordeel van anderen: als we de stoïcijnen moeten geloven hebben we er bitter weinig invloed op. Het is dan ook, zeggen zij, verspilde energie om ons er druk over te maken. Volgens de Oudgriekse, stoïcijnse filosoof Epictetus (ca. 50-130 na Christus) kunnen we ons beter richten op waar we wél macht over hebben: hoe we zelf met deze gebeurtenissen omgaan. Emeritus hoogleraar Grieks Gerard Boter is kenner van het werk van Epictetus. Hij vertaalde, samen met Rob Brouwer, het werk van de stoïcijn en pleit voor een herwaardering van de stoïcijnse levenshouding.

Wie maar hard genoeg werkt, bereikt wat hij wil, lijkt tegenwoordig het adagium. Als ons dat vervolgens niet lukt, is de frustratie groot. Hoe moeten we daar volgens de stoïcijnen mee omgaan?

“Volgens Epictetus moeten we ons steeds afvragen: wat ligt er in mijn macht, en wat niet? Verreweg het meeste, namelijk alles wat zich in de wereld om ons heen afspeelt, ligt buiten onze macht. Daarmee zijn die gebeurtenissen op zichzelf niet goed of slecht. Ze gebeuren gewoon. We hebben er geen zeggenschap over of ons lichaam wel of niet ziek wordt, maar onze opvattingen en oordelen over het feit dat we ziek worden, liggen wel in onze macht. Of we boos, verdrietig, geïrriteerd of blij zijn, is volgens Epictetus een keuze, die we maken op rationele basis. Daarmee vallen die oordelen wel binnen het domein van goed en slecht.”

Dat klinkt hard. Een veelgehoorde kritiek op het stoïcisme is dat het perfect past bij de nadruk die in onze tijd gelegd wordt op individuele verantwoordelijkheid en zelfverbetering: wij, en niemand anders, zijn verantwoordelijk voor ons eigen verdriet.

“Dat klopt. De keerzijde van het idee dat je voor je geluk niet afhankelijk bent van anderen of de omgeving waarin je verkeert, is ook dat je niets en niemand anders van je eigen ongeluk de schuld kunt geven. Dat is niet prettig om te horen. Het betekent dat je niet ongelukkig bent omdat je die ene baan niet hebt gekregen, maar dat je ongelukkig bent omdat je die baan zo belangrijk vindt. Sartre zei ooit: ‘De hel, dat zijn de anderen’. Epictetus zou zeggen: ‘De hel, dat ben je zelf.’

“Tegelijkertijd schept zo’n opvatting veel ruimte. Je hebt de ander niet nodig om uit die hel te komen, en hij kan je er ook niet in storten. We hebben geen invloed op het feit dat we moeilijkheden tegenkomen in ons leven, maar we kunnen zelf de houding bepalen die we ertegenover aannemen. Epictetus citeert herhaaldelijk een opmerking die Socrates maakte tijdens het proces waarin hij ter dood veroordeeld zou worden: ‘Mijn aanklagers kunnen mijn lichaam ter dood brengen, maar ze hebben niet de macht om mij schade toe te brengen, want mijn geest is autonoom en vrij.’ Je kunt niet gekwetst worden als je jezelf onkwetsbaar maakt. Door het besef van wat er in je eigen macht ligt serieus te nemen en in de praktijk te brengen, kies je voor vrijheid.”

Maar als we er geen invloed op hebben of we die felbegeerde baan krijgen, of gezond blijven, worden we dan niet onverschillig? Verdwijnt dan ook niet de impuls om sociaal onrecht te bestrijden? Niemand is er immers verantwoordelijk voor.

“Dat is een van de grootste misverstanden die aan het stoïcisme kleven: dat het een harteloze, koude filosofie is, en dat alles wat er gebeurt van de stoïcijn afglijdt als water van een eend. Volgens Epictetus hebben we allerlei plichten tegenover anderen: als ouder, kind, vriend en inwoner van een stad of dorp. Het is een heel sociale filosofie, waarbij wordt gehandeld omwille van de plicht zelf. Op de uitkomst hebben we immers geen invloed. Dergelijke plichten hebben we overigens ook ten opzichte van onszelf. We hebben de plicht zo goed mogelijk zorg te dragen voor ons lichaam. Of we vervolgens ook gezond blijven of niet, daar hebben we geen zeggenschap over.”

Als we de wereld niet naar onze eigen wil kunnen vormgeven, moeten we onze wil vormen naar wat er zich afspeelt in de wereld, zeggen de stoïcijnen. Hoe kunnen we daarin oefenen?

“De stoïcijnen streven er uiteindelijk naar dat je wil volledig samenvalt met de gebeurtenissen. Dat betekent dat je zelfs volmaakt gelukkig kunt zijn als je gefolterd wordt. Dat is natuurlijk voor bijna niemand weggelegd, daar waren de stoïcijnen zich ook bewust van. We kunnen wél dichterbij dat doel komen door ons met kleine stapjes te oefenen in dingen naast ons neerleggen.

“Vanochtend heb ik zelf nog geoefend. Ik had een lekkage thuis, en er stond een afspraak met de monteur voor vandaag. Ik werd gebeld dat hij ziek is, terwijl ik de dag er speciaal voor vrijgehouden had. Pas op z’n vroegst over een week wordt de lekkage gerepareerd, kreeg ik te horen. In eerste instantie was ik geneigd tot irritatie, of zelfs boosheid. Maar toen realiseerde ik me dat ik geen controle heb over de gebeurtenis, en dat een houding van irritatie verspilde energie is. Hoe meer ik wat me overkomt kan accepteren, en wat zich in mijn leven voordoet kan willen zoals het gebeurt, hoe vrijer ik ben.”

Lees ook:

‘Perfect zijn is niet nodig om gelukkig te worden’

De nuchtere blik van het stoïcisme helpt ons om in het leven geluk te vinden, meent filosoof Massimo Pigliucci. Hij vond het.