Grote delen van ‘De egel en de vos’ zijn een beetje geratel, maar op de vertaling valt weinig aan te merken

De egel en de vos: een essay over Tolstojs geschiedfilosofie
Isaiah Berlin, vertaald door Thomas Heij
ISVW Uitgevers, 176 blz., € 14,95
★★★★☆

Over de auteur en de vertaler

Isaiah Berlin wordt gezien als een van de belangrijkste politiek filosofen van de twintigste eeuw, onder andere om zijn essay ‘Two Concepts of Liberty’ uit 1958. Vijf jaar daarvoor publiceerde hij het essay dat nu in het Nederlands is vertaald door Thomas Heij.

Berlins Tolstoj

“De vos weet van alles, maar de egel weet één groot iets.” Zo luidt de door Berlin beroemd gemaakte uitspraak van de Griekse dichter Archilochus. Vossen, aldus Berlin, zien en omarmen de ‘werkelijkheid in haar veelvuldigheid’, terwijl egels geloven in ‘één, verenigd geheel’. Veel denkers en schrijvers kunnen worden ingedeeld als vos (Aristoteles, Poesjkin, Joyce) óf als egel (Nietzsche, Hegel, Dostojevski), aldus Berlin. Maar Tolstoj was ‘van nature een vos’ die ‘zichzelf in een egel wilde veranderen’. Tolstoj had een uitzonderlijk scherp oog voor ‘de vele afzonderlijke facetten van het leven’ en probeerde tegelijkertijd het grotere geheel te zien, wat hem nooit lukte.

Berlin ziet Tolstojs lange epilogen en filosofische uitstapjes in ‘Oorlog en vrede’ nadrukkelijk niet als ‘huis-tuin-en-keukenfilosofie'. Tolstoj is een serieus denker, en wel een genuanceerde determinist: elke handeling van elk individu, ook die van de ‘grote mannen’ (Berlins woorden) zoals Napoleon, komt voort uit een onderliggende ‘levensstroom'. Historici staren zich ten onrechte blind op heroïsche daden of wetmatigheden. Zo doolt Pierre Bezoechov rond op het slagveld, op zoek naar een ‘goed georganiseerde opstelling: een slag zoals die wordt afgebeeld door historici’, maar vindt hij ‘niets anders dan de alledaagse verwarring van individuele mensen die lukraak hun menselijke driften volgen’. Is zoiets als accurate geschiedschrijving überhaupt wel mogelijk? Berlins Tolstoj is pessimistisch: geschiedschrijving is altijd onvermijdelijk ‘leugenachtig'.

Tolstoj als filosoof?

Laat de romans aan de romanciers, en de filosofie aan de filosofen, zei Iris Murdoch ooit in een interview. Mensen die bijvoorbeeld Tolstojs ‘filosofie’ bespreken, doen dat volgens haar alleen omdat ze per se iets interessants over hem willen zeggen.

Bam! Toegegeven, Murdoch had nog een appeltje te schillen met Berlin, die haar ooit betitelde als een dame die ‘niet bekend stond om de helderheid van haar gedachtes’. Maar volgens recente commentatoren, was Berlin zelf erg onzeker of zijn rijke en suggestieve stijl filosofisch genoeg was.

Vetes daargelaten stelt Murdoch een terechte vraag: heeft Berlin met ‘De egel en de vos’ eigenlijk niet vooral een beetje interessant willen doen? En is het niet beter om Tolstojs gefilosofeer als onderdeel te beschouwen van ‘Oorlog en vrede’, dat wil zeggen, van de literatuur, en niet al te serieus te nemen?

Redenen om dit boek niet te lezen

We kunnen ons afvragen of het niet een beetje inspiratieloos is om de hele mensheid op te willen delen in twee diertjes. Overigens benadrukt Berlin zelf dat de metafoor enkel bedoeld was als kapstokje, ze moest ‘niet te ver doorgedreven worden'. Kennelijk lukt dat commentatoren nog altijd niet, maar dat krijg je dan ook als je je boek de titel van je kapstok geeft. Soms kan een pakkende titel kennelijk ook in je nadeel werken.

Berlins essay over vrijheid blijft geniaal, maar grote delen van ‘De egel en de vos’ zijn toch een beetje geratel. Is de invloed van dit essay heel misschien het gevolg van een type heroïsering van ‘grote mannen’ (namelijk Berlin) dat Berlins Tolstoj juist zou hebben bekritiseerd?

Redenen om dit boek wel te lezen

Was dit een bespreking geweest van Berlin alleen, dan was ik niet verder gekomen dan twee sterren. Maar het betreft hier een vertaling, en op die vertaling valt buitengewoon weinig aan te merken. De tekst loopt vloeiend, nergens heb je de indruk dat je een vertaling zit te lezen – complimenten aan Thomas Heij. Mooi aan deze uitgave is ook, dat beide voorwoorden uit eerdere edities zijn meegenomen, evenals een appendix met verschillende besprekingen van het essay en reacties van Berlin. Bijzonder dankbaar stemt in dat rijtje ‘De uil en de kat’, een heerlijke parodie van John Bowle.

Lees ook:

Na de hectiek: vijf thema’s om het over te hebben (zonder virologen)

De coronacrisis heeft sluimerende maatschappelijke problemen blootgelegd, en vaak verergerd, zoals de macht van techbedrijven. Filosoof Fleur Jongepier ziet vijf thema’s om nu over verder te denken.