Gods plan met Afrika loopt gevaar

Naar schatting van het Amerikaanse onderzoeksinstituut Pew Research Center behoort meer dan twintig procent van de Afrikaanse bevolking tot een charismatische of pinksterbeweging: zo'n 225 miljoen mensen. En de rek is er nog lang niet uit. In 2050 is de verwachte omvang ongeveer 350 miljoen.

Daarmee is deze tak van het christendom in het religieuze landschap van Afrika een factor van betekenis. Dat ziet ook pastor Laban Jjumba, één van de oprichters van de Deliverance Church, een Oegandese traditionele pinksterkerk met inmiddels 270 aangesloten gemeenten. Hij is een invloedrijk figuur in de Afrikaanse pinksterbeweging. Geregeld staat hij ergens in het continent voor grote massa's te preken, en deelt hij zijn profetieën voor het Afrikaanse continent.

Homolobby

Maar de groeicijfers ten spijt, Jjumba's verhaal is niet vrolijk. Integendeel, de Afrikaanse christenheid wordt bedreigd, vertelt hij na afloop van een grote gebedsbijeenkomst in Gaborone (Botswana). Hij somt op: de toename van het aantal moslims in Noord-Afrika, de vermenging van oerreligies met het christelijk geloof en: de 'homolobby' vanuit het Westen. Dat laatste is een belangrijk item voor de pinksterbeweging, zegt hij. Heel bewust gebruikt hij het woord 'lobby', want hij ergert zich groen en geel aan "de bemoeienis van door Europa gesubsidieerde clubs die hier komen vertellen hoe we over homoseksualiteit moeten denken".

Volgens Jjumba vormen vooral kinderen daarbij de doelgroep. Schandelijk, vindt Jjumba. "Niemand vindt hier dat je homo's moet doden. Maar een met hiv besmette homo die een kind door seksueel contact infecteert, wordt in Oeganda veroordeeld ja. Is dat gek? En ja, binnen de pinksterkerken wordt homoseksueel gedrag als niet-christelijk gezien. Dat andere christenen daar anders over denken is hun zaak, maar kom ons niet overtuigen."

Hypocriet

Hoewel de beweringen over de westerse inmenging moeilijk te verifiëren zijn, trekt deze duidelijk zijn sporen in Afrika, zegt Steven Paas. Eerder dit jaar kwam zijn nieuwe boek uit, 'Christianity in Eurafrica', waarin hij onder meer aandacht besteedt aan de charismatische en pentecostale bewegingen op het continent. Zelf woonde Paas tien jaar in Malawi, waar hij lector was aan de universiteit van Malawi. "De homolobby, zoals Jjumba dat noemt, zie ik persoonlijk als een soort westers seculier messianisme", zegt hij. "Overal waar wij contacten hebben, moeten onze ideeën van mensenrechten zegevieren. En desnoods worden ze met economische sancties opgedrongen. Dat vind ik hypocriet. Tegelijk: de Afrikaanse cultuur is heel onbarmhartig met homo's omgegaan; ze waren hun leven niet zeker. Te vaak heb ik mensen horen zeggen: homo's, die hebben we hier niet. In de Afrikaanse pinkstergemeenschap moet het denken hierover nog verder op gang komen."

Wat wél valt te verifiëren, is dat de Oegandese president Yoweri Museveni in 2014 bij wet liet vastleggen dat homoseksuele relaties strafbaar zijn. Maximaal riskeert een homoseksuele Oegandees sindsdien een levenslange gevangenisstraf. Oeganda staat in zijn afwijzende houding ten opzichte van homoseksualiteit bepaald niet alleen. In 2013 publiceerde Amnesty International een rapport over de 'verontrustende opmars van homofobie' in 37 van de 54 Afrikaanse landen. In al die landen is homoseksualiteit illegaal, en in Mauritanië, Niger, delen van Somalië en in Noord- en Zuid-Soedan staat er zelfs de doodstraf op.

Neokolonialisme

Niet geheel nieuw is de constatering dat de groeiende invloed van evangelicale en pinksterbewegingen verband houdt met de toegenomen homofobie op het Afrikaanse continent. Jaarlijks gaan er duizenden gesponsorde Amerikaanse zendelingen naar Afrika "om het anti-homo-woord van God te verkondigen", schreef bijvoorbeeld Maite Vermeulen van De Correspondent in een analyse van de homo-emancipatie wereldwijd. Ze zouden inspelen op de breed gedeelde angst dat het Westen Afrika naar haar hand wil zetten, door 'seksueel immoreel gedrag' te exporteren. Die strategie lijkt te werken: de Afrikaan, op zijn hoede voor signalen van neokolonialisme, keert zich tegen de westerse 'homodiplomatie'.

Dat is niet de enige vrees van de Afrikaanse pinkstergemeente, zo wordt duidelijk op een bijeenkomst van The African House of Prayer, een Afrikabrede gebedsbeweging die meer dan 180.000 leden telt. Zo'n 800 kerkleiders van charismatische en pinksterkerken zijn naar de Botswaanse hoofdstad Gaborone gekomen om samen te bidden voor de Afrikaanse christenheid.

Tegen de 'occulte aanroeping van de doden', bijvoorbeeld. Veel christenen hebben traditionele volksgodsdiensten of occulte gebruiken vermengd met hun soms nog jonge christelijke geloof, zegt Jjumba. "Hele kerken zijn ermee besmet. Sommige prekers die invloed willen uitoefenen, vragen hun volgelingen niet tot God maar tot satan te bidden. Ze krijgen grote groepen met zich mee. En als je ze erop aanspreekt, zeggen ze: dat is niet occult, het is cultuur. Overal sluit het christendom zich in zekere zin aan bij de lokale tradities en gebruiken, zeggen ze, en bij ons dus ook."

In Malawi had Paas er ook geregeld mee te maken. "In de kosmologie van Afrikanen horen boven en onder bij elkaar. Er is een brug van ons naar God toe, en die loopt via de voorouders. Overledenen krijgen een goddelijke status; hoe langer ze dood zijn, hoe groter ze worden."

Vanuit de overtuiging dat overleden voorouders over hun graf heen regeren, proberen gelovigen zoveel mogelijk begrafenissen te bezoeken, ook al gaat het om een oom van een vriendin zeshonderd kilometer verderop. Ergens kan er immers een connectie met een van de voorouders zijn. Soms moest Paas de deuren van z'n collegezaal sluiten. "Het kan hele bedrijven en scholen platleggen. Mensen zijn bang dat hun stamvaders vanuit het graf wraak nemen als ze een uitvaart verzuimen."

Islam

Ook de groeiende islam ontgaat de pinksterbeweging niet, laat Jjumba weten. Het christendom groeit op het Afrikaanse continent, maar volgens Pew Research is de islam wereldwijd de snelst groeiende religie en zal vooral in Afrika het aantal moslims de komende decennia sterk toenemen. Jjumba maakt zich zorgen over de politieke en diplomatieke agenda van de islam, zegt hij. "Terwijl bijna 90 procent van Oeganda christelijk is, claimen moslims op allerlei politieke en bestuurlijke niveaus dat ze hun eigen leidinggevenden willen." Bij een flink aantal scholen en overheidsinstellingen nam hij de ontwikkeling al waar: christelijke directeuren en bestuurders verdwijnen, symbolen worden verwijderd en moslims nemen de leiding.

Hoe dichter je bij de Hoorn van Afrika komt, hoe sterker dit speelt, zegt Paas. "De islam is een politiek-religieus systeem: je kunt pas echt moslim zijn als het landsbestuur islamitisch is. Ik kan me voorstellen dat christenen zich zorgen maken, maar wat mij betreft bekommeren ze zich vooral om geestelijke armoede in de christelijke kerk."

Gebed is de enige remedie tegen de 'gevaren' die het Afrikaanse christendom bedreigen, zegt Jjumba. Door te bidden wil zijn beweging de bedreigingen het hoofd bieden en "Gods plan met Afrika in vervulling zien gaan", vult zijn directeur Hudson Mukunza aan. Stukje bij beetje ziet hij dat al gebeuren. "We hadden zestien actieve oorlogen op ons continent, dat is fors minder geworden. Economieën trekken aan, de mindset van mensen verandert, christenen dragen actiever hun geloof uit en noem maar op."

"Ze krijgen ontegenzeggelijk dingen voor elkaar", reageert Paas, "maar het is natuurlijk een ideaalbeeld. Vergeet de hongersnood niet, de ziekten, de ongeletterdheid, de corruptie, de gemene dictaturen. Er is nog veel waartegen gestreden kan worden."

De corruptie waarover hij het heeft, zit niet alleen in het DNA van overheidsorganen. Met de opkomst van het neo-pentecostalisme, een nieuwe groep pinkstergelovigen die snel uitdijt, ligt het gevaar in eigen gelederen ook op de loer, waarschuwt Paas. "Neo-pentecostalisme is nauw verweven met prosperity gospel, waarbij de nadruk ligt op succes en welvaart: God beloont gelovigen met voorspoed. Die houding schiet in Afrika soms zover door, dat men op armen neerkijkt. Dat trekt grote groepen kapitaalkrachtige christenen aan die een carrière in de kerk wel zien zitten. Ze zijn in staat om op politiek niveau dingen voor elkaar te krijgen en sluiten graag een pact met de overheid in ruil voor een zak geld. In grote steden herken je bijeenkomsten van neo-pentecostalen aan de dikke auto's voor de deur. Het lijkt er sterk op dat deze stroming de komende decennia meer invloed gaat krijgen."

Groei Christendom

Wereldwijd is de pinksterbeweging de snelst groeiende tak van het christendom. In 1900 waren er 1 miljoen aanhangers, in 2015 650 miljoen. De meesten van hen zijn terug te vinden in landen als Zimbabwe, Zuid-Afrika, Ghana, Congo, Nigeria, Kenia, Angola, Zambia en Oeganda. Meer dan 20 procent van de inwoners van deze landen noemt zich pentecostaal of charismatisch. Het Pew Research Center verwacht dat de teller in 2050 op meer dan 1 miljard staat.

Tegelijk groeit het christendom in zijn algemeen in Afrika ook flink: van 542 miljoen gelovigen in 2015 naar vermoedelijk 1,2 miljard in 2050, aldus het Amerikaanse instituut.