Franciscus, knuffelpaus onder een vergrootglas
Hij was niet van plan lang te blijven, maar is nu al vijf jaar druk met de hervorming van het Vaticaan. Het maakt Paus Franciscus populair, maar hij oogst ook kritiek.
In maart 2015 zegt paus Franciscus in een interview met een Mexicaans tv-station dat hij het gevoel heeft dat God hem nog maar kort hoofd van de rooms-katholieke kerk zal laten zijn. "Nog hoogstens twee of drie jaar", zegt Franciscus.
Hij had dus al weg moeten zijn. De kardinalen die Jorge Mario Bergoglio vijf jaar geleden als paus kozen, waren op zoek naar een buitenstaander die schoon schip kon maken in het door schandalen geplaagde Vaticaan. Bovendien moest de opvolger van de afgetreden paus Benedictus het imago van de kerk, dat door het misbruikschandaal een enorme deuk had opgelopen, opvijzelen.
Het debuut van paus Franciscus op het middenbalkon van de Sint-Pieter die avond van 13 maart 2013, was hartveroverend. Niet alleen vanwege dat inmiddels zo beroemde buonasera, maar ook door de eenvoud die hij uitstraalde. Hij vroeg de honderdduizenden op het plein tot God te bidden om hem te zegenen, voordat hij hén zijn eerste zegen als paus gaf.
De tekst loopt door na de foto.
Bovendien spatte het nieuwe er bij hem af. Voor het eerst een Zuid-Amerikaanse paus, voor het eerst een jezuïet en hij noemde zich ook nog Franciscus. Die hadden we nog niet gehad.
Leeg appartement
Franciscus hield zich niet aan het aloude pastoorsadagium om tijdens het eerste jaar in een nieuwe parochie niets te veranderen. De toon was meteen al anders. Hij bleef in het conclaafhotel wonen. Gewoon een kamer en suite. Het pauselijk appartement in het Apostolisch Paleis bleef leeg staan.
Als een CEO die een geplaagd bedrijf opnieuw in de markt moet zetten, veranderde Franciscus het gezicht van de kerk. Een kerk als een veldhospitaal waar de gewonden van deze tijd worden opgevangen: armen, daklozen en vluchtelingen. Christus centraal stellen. Geleid door dat ene codewoord dat als een rode baan over die witte soutane loopt: barmhartigheid. Gods eeuwige liefde die nooit ophoudt te bestaan.
Taaiheid van eeuwen
Een barmhartige kerk moet ook goed worden bestuurd. Precies een maand na zijn uitverkiezing als paus, stelde Franciscus een raad van kardinalen aan die hem moeten adviseren bij de hervorming van het Romeinse bestuursapparaat. Belangrijk aandachtsveld: het bestrijden van corruptie, door de geldstromen binnen het Vaticaan transparant te maken. De beruchte Vaticaanse bank werd vrij succesvol opgeschoond, maar voor de rest bleek nog maar eens dat de curie een taaiheid van eeuwen bezit.
Franciscus wil de kerk decentraliseren, meer synodaal maken, om het met een protestants woord te zeggen. Rome kan en mag niet langer alles naar zich toe trekken. Niet alleen waar het gaat om zoiets als de liturgie, ook waar het gaat om de moraal. Twee keer spraken in Rome bisschoppen uit de hele wereld over huwelijk en gezin. Er kwam meer ruimte om hertrouwd gescheidenen toe te laten tot de communie.
Bisschoppenconferenties mogen zelf hierin beleid maken, zo lijkt het. Een grote groep katholieken is bijna euforisch over de ruimte die zo ontstaat. Sommige traditioneel gelovigen vinden dat de paus hiermee verwarring en verdeeldheid zaait.
Hervorming kost meer tijd
Die decentralisatie brak Franciscus op bij misschien wel zijn grootste hoofdpijndossier: het aanpakken van het seksueel misbruik. Hij vertrouwde erop dat de lokale kerken dat wel konden oplossen. Toen dat in Chili niet goed ging, kwam Franciscus onder druk te staan. Voor zijn populariteit maakt het niets uit, de gewone gelovigen lopen nog altijd met hem weg.
De tekst loopt door na de foto.
In een interview met de Utrechtse Daklozenkrant uit 2015 zei hij dat hij als paus zijn werk zo goed mogelijk wil doen, net zolang totdat hij er niet meer toe in staat is. Dat hij er vijf jaar na zijn aantreden nog altijd zit, wijst erop dat er met zijn gezondheid niet zoveel mis is. Je zou ook kunnen zeggen dat Franciscus meer tijd nodig blijkt te hebben dan hij van tevoren dacht om de kerk te hervormen. De knuffelpaus kan nog niet terug naar zijn vaderland.
Antonio Spadaro, vertrouweling
Over Antonio Spadaro wordt wel gezegd dat het nog moeilijker is een afspraak met hem te maken, dan met de paus zelf. Zijn status als vertrouweling van Franciscus heeft ervoor gezorgd dat zijn agenda overloopt.
De tekst loopt door na de foto.
Tussen twee buitenlandse reizen door kan hij Trouw in Rome te woord staan. Plaats van handeling is het redactielokaal van La Civiltà Cattolica, het Italiaanse jezuïetentijdschrift waarvan de Italiaan Spadaro sinds 2011 hoofdredacteur is.
Met dat vertrouweling zijn valt het volgens Spadaro wel mee, begint hij meteen. "Als ik contact heb met de paus, is dat vanuit mijn functie en wat meespeelt is dat ik, net als de paus, jezuïet ben." Misschien is Spadaro hier toch te bescheiden. In september 2013 maakt hij het eerste grote interview met paus Franciscus dat in La Civiltà Cattolica en andere jezuïetenbladen verschijnt. Daarna werken de twee vaker samen. Spadaro zou bovendien makkelijk toegang hebben tot Franciscus. "Ik voel mij zeer verbonden met hem", meer wil hij er niet over kwijt.
Wel wil hij graag iets vertellen over de paus als jezuïet, volgens Spadaro fundamenteel om de man te begrijpen. "Er wordt wel gezegd dat hij nu veel jezuïetischer is dan vroeger. Daar ben ik het niet mee eens. Ik heb alle teksten die hij als jezuïet heeft geschreven voordat hij paus werd, gelezen en gebundeld. De spiritualiteit van Ignatius van Loyola - de stichter van de jezuïetenorde - heeft zijn gedachten doordrongen als jezuïet, als provinciaal en als aartsbisschop van Buenos Aires. Maar ook als paus. Hij laat zich nog altijd leiden door het in onze orde zeer belangrijke principe van de 'onderscheiding'. Altijd op zoek naar wat God wil dat op een bepaald moment gebeurt."
Volgens Spadaro kun je alleen zo begrijpen waarom de paus als het gaat om de positie van hertrouwd gescheidenen ruimte laat om naar oplossingen te zoeken. "Zijn bijzondere aandacht voor mensen en wat hen heeft gemaakt tot wat ze zijn, bepaalt in hoge mate de wijze waarop hij het pausschap invult. Als aartsbisschop van Buenos Aires heeft hij geleerd wat pastoraal zijn inhoudt. Als paus gaat hij daar mee verder. Hij ontwikkelt zich nog altijd."
De tekst loopt door na de foto.
Het duurt maar tien minuten of Spadaro laat dat andere woord vallen dat zo bepalend is voor die vijf jaar dat Franciscus de rooms-katholieke kerk leidt: barmhartigheid. De paus wijdde er zelfs een bijzonder Heilig Jaar aan. Spadaro: "Die hele barmhartigheid is in eerste instantie geen vroom concept. Het heeft te maken met alles wat de kerk in de wereld doet. We zien het terug in de internationale politiek. Dat betekent voor Franciscus dat hoe groot een conflict ook is, de zaak nooit verloren is. Er moet altijd aan verzoening worden gewerkt."
De kritiek op Franciscus kent hij. Zo zou er te veel onduidelijkheid over de leer zijn. "We maken mee hoe de kerk een groot laboratorium van de theologie is geworden. Waar de geest van het Tweede Vaticaans Concilie, dat in het teken stond van het vragen stellen aan de wereld, nu echt gestalte krijgt."
En ja, ook Spadaro heeft gelezen dat het pontificaat in crisis zou verkeren. Schandalen, een naaste medewerker van de paus die terecht moet staan voor vermeend misbruik, de lijst is best lang. "Ik zou het eerder een dramatisch pontificaat noemen waarin allerlei grote kwesties op een openlijke manier worden uitgevochten. Vergeet niet dat deze paus niet bang is voor meningsverschillen en conflicten. Sterker nog: hij ziet ze juist als een manier om het proces verder te helpen."
Spadaro's telefoon gaat. Hij moet weg. Spadaro wil nog wel kwijt dat hij geen idee heeft hoe lang Franciscus nog aan de macht blijft. "Hij is daar niet mee bezig. Volgens mij vindt hij het leuk om paus te zijn. Hij lijkt overtuigd van het feit dat wat hem tijdens het conclaaf gevraagd is - paus te worden - nu zijn roeping is geworden."
Antoine Bodar, priester te Rome
Drie jaar geleden schreef Antoine Bodar in deze krant een stuk over paus Franciscus. Hij roemde weliswaar de continuïteit van deze paus met zijn voorgangers, maar wat vooral opviel was de fel kritische toon. "Hij gedraagt zich als een lastige generaal die een republiek heeft overgenomen die hem zo niet aanstaat", schreef Bodar. En: "Hij loopt lokale bisschoppen voor de voeten". Ook was Franciscus de paus 'van de korte metten en het grote ongeduld'. Er gingen weer heel wat vervelende mails richting Rome.
De tekst loopt door onder de foto.
Hij staat nog steeds achter dat stuk. "Of het beter is geworden sindsdien? Nee, ik ben eerder bevestigd in mijn oordeel. De hartstocht waarmee ik dat stuk toen schreef, bezit ik echter niet meer. Ik ben nu meer onverschillig. Wij wachten onze tijd gewoon af."
Hij zit aan het bureau in zijn kamer op de derde verdieping van een priestercollege, niet ver van Piazza Navona in Rome, waar hij al zo'n twintig jaar woont. Voor hem, keurig gerangschikt en voor het grijpen, een aantal stukken die als munitie moeten dienen om zijn ongemak met het pontificaat van paus Franciscus kracht bij te zetten.
"Het gaat mij vooral om een gebrek aan helderheid in dit pontificaat, maar laat ik ook een paar positieve dingen over hem zeggen. Ik ben het honderd procent met deze paus eens als hij zegt dat we naar de mensen toe moeten gaan. Ik zelf ga nota bene in de nacht van Goede Vrijdag en Paaszaterdag spreken op de Nacht van de Filosofie. Verder vind ik het heel goed dat hij de armen en misdeelden in het middelpunt van de kerk heeft teruggezet. Waarvan akte."
De tekst loopt door onder de foto.
Dan toch de kritiek: "U weet, ik houd niet van vaagheid". Volgens de priester heerst er chaos in het Vaticaan als het om de leer gaat. "Ik juich het toe dat er zoiets als een debat is, maar ik blijf erbij dat de Heilige Vader zich in dit verband terughoudend moet opstellen en dat hij altijd helder moet blijven als het de leer betreft. Die moet niet worden gerelativeerd. Ook ik ken de theorie dat de paus het conflictmodel hanteert om het proces verder te helpen. Mag ik zeggen dat ik dit een beetje marxistisch vind klinken? Het is gewoon niet goed voor de kerk.
"Wat ik verder mis bij Franciscus is een bevordering van het transcendente, van wat ik maar even noem: contact zoeken met het hogere. Wij moeten Christus ontmoeten in de armen. Maar het is niet de enige. Ik wil helemaal geen theologisch laboratorium. Het was mooi geweest als de paus wat meer theologie had gestudeerd. Nu ja, dat kunnen we hem niet kwalijk nemen. Laat ik het nederiger formuleren: waarom omringt de paus zich niet met briljante en iets minder briljante theologen die thuis zijn in de dogmatiek, zoals kardinaal Gerhard Müller. Hij was prefect was van de Congregatie voor de Geloofsleer en kon na een mandaat van vijf jaar vertrekken.
"En nog iets: hoe kun je nou graag zeggen dat je de kerk decentraliseert, als je tegelijkertijd allerlei mensen die met terechte vragen komen, zoals kardinaal Eijk onlangs in uw krant, gewoon negeert. Dat kun je je in Zuid-Amerika misschien permitteren, maar in de wereldkerk niet."
Bodar pakt een stapeltje papieren, stapelt ze kaarsrecht op elkaar en legt ze terug op het bureau. "Een paus hoeft niet populair te zijn. Je hoeft niet te zeggen: 'Als iemand homo is en hij zoekt de Heer, en als hij van goede wil is, wie ben ik dan om te oordelen', zoals Franciscus deed tijdens een persconferentie in het vliegtuig terug naar Rome nadat hij in Rio de Janeiro de Wereldjongerendagen had bijgewoond. Hij sprak toen overigens over celibataire homoseksuele priesters. Die uitspraak is volledig uit zijn verband gerukt. Wij weten dat er na deze paus een andere paus komt. Ik hoop dat de helderheid dan terugkeert."
Jaime de Bourbon de Parme, Nederlands ambassadeur Heilige Stoel
Soms komen dingen op zo'n manier samen dat je er bijna een hogere bedoeling achter gaat zoeken. In augustus 2014 treedt Jaime de Bourbon de Parme aan als ambassadeur van het Koninkrijk der Nederlanden bij de Heilige Stoel, zeg maar bij het Vaticaan. Hij is dan een relatief jonge diplomaat met grote interesse in thema's als mensenrechten en duurzaamheid. Op dat moment is Franciscus bijna anderhalf jaar leider van de rooms-katholieke kerk. Een van zijn speerpunten? Juist, de zorg voor deze aarde.
De tekst loopt door onder de foto.
Nu zit de periode van De Bourbon de Parme in Rome er bijna op. In de kleine ambassade, die inwoont bij de grotere broer die de belangen van het Koninkrijk der Nederlanden in Italië behartigt, kijkt hij terug op zijn jaren met paus Franciscus. Gedreven, met flair, maar ook trots. Hij spreekt van een nieuw hoofdstuk in de betrekkingen tussen Nederland en het Vaticaan met praktische samenwerking in wederzijds belang.
Hoogtepunt was het eerste staatsbezoek van een Nederlandse vorst aan de paus. Vorig jaar juni gingen koning Willem-Alexander en koningin Máxima op bezoek bij paus Franciscus. Verder organiseerde de ambassadeur in samenwerking met het Vaticaan en met de zegen van de paus conferenties over klimaatverandering en duurzaam investeren. Iets wat twintig jaar geleden nog ondenkbaar zou zijn geweest. "Deze paus die zoekt net als Nederland partnerschappen met mensen die helpen zijn boodschap sterker voor het voetlicht brengen. Hij heeft het morele gezag, wij de praktische instelling, dus kunnen we goed samenwerken op thema's die voor ons beiden belangrijk zijn."
Er was een tijd dat de onze ambassadeur bij de Heilige Stoel zich almaar moest verantwoorden voor zaken als een verruiming van de euthanasiewet in ons land of zoiets als het homohuwelijk. "We hebben elkaar echt leren kennen op thema's als het klimaat, solidariteit en mensenrechten. Dat maakt de dialoog over 'moeilijke' onderwerpen gemakkelijker. Al worden we het op dat gebied natuurlijk niet eens met het Vaticaan."
De tekst loopt door onder de foto
De Bourbon de Parme noemt de rooms-katholieke kerk met haar 1,3 miljard leden graag 'de grootste soft power in de wereld'. Maar dat is niet alles, volgens de ambassadeur. "Daarnaast heeft Franciscus ook nog eens in zijn mobiele telefoon de nummers van alle wereldleiders die bij hem langskomen. Hij kan Evo Morales, de president van Bolivia, bij wijze van spreken bellen. Tegen politici die zich een beetje verzetten tegen de internationale orde, kan hij zeggen: 'Kunnen we samen zoeken naar een oplossing?'"
Het lijkt wel of de Vaticaanse diplomatie in vijf jaar paus Franciscus een beetje herboren is. "Ze hebben daar het gevoel van 'we tellen weer mee'. Dat komt ook omdat hij er andere mensen heeft neergezet. Kundige en invloedrijke mensen die je dus moet willen kennen en spreken", zegt de ambassadeur. Zelf aarzelt Franciscus niet om zijn charisma in te zetten om wereldproblemen op te lossen, meer dan zijn voorganger. Of het nu gaat om de positie van de Rohingya-moslims in Burma of het ondersteunen van een wankel vredesakkoord in Colombia.
Niet voor niets noemde de secretaris-generaal van het Italiaanse ministerie van buitenlandse zaken paus Franciscus onlangs 'de meest geloofwaardige wereldleider die er is'. De ambassadeur: "We zoeken in deze paus een moreel leider die we elders missen. Franciscus heeft regelmatig dingen gedaan die deze status rechtvaardigen. Mensen blijven niet alleen in hem geloven, maar mensen wíllen ook in hem geloven. Daarmee samenwerken kan heel effectief zijn."
Opvallend is dat Franciscus tijdens al die toespraken in presidentiele paleizen geen politieke taal spreekt, maar woorden gebruikt als vrede, liefde en rechtvaardigheid.
"Ik denk dat hij heel oprecht in die waarden gelooft en die op een heel toegankelijke manier ter sprake brengt. Van iedereen die hij ontmoet probeert hij iets persoonlijks te onthouden en dat werkt, ook in de diplomatie. Als ik hem ontmoet vraagt hij altijd hoe het met mijn dochters gaat. Let wel: hij kent ook hun namen.
"De grootste kracht van Franciscus is zijn mensenkennis. Hij heeft de afgelopen jaren vaak het label 'progressief' opgespeld gekregen, terwijl hij op medisch-ethisch gebied traditioneel behoudende standpunten inneemt. Ik zou zeggen: voor alles is hij een pastorale paus. Mensen hebben het gevoel: hij ziet ons en hij doet het voor ons. Een interessante partner voor Nederland."
Luister hier ook de Podcast over paus Franciscus van Trouw-redacteur Stijn Fens en Vaticaankenner Christian van der Heijden.
