Filosofen kijken naar de wereld, nooit naar de aarde, zegt Vincent Blok. Door klimaatverandering kan dat niet langer.
Hij schrijft altijd in het Engels voor vakgenoten. Voor techniekfilosoof Vincent Blok is het Nederlandstalige Van wereld naar aarde het eerste ‘dat mijn kinderen ook zelf kunnen lezen’, schrijft hij aan het slot van zijn boek.
Dat moeten wel begaafde kinderen zijn, want Blok schuwt ingewikkelde filosofische kwesties niet. Hij begon zijn studie met verbazing die neigt naar verbijstering. Filosofen die aan universiteiten werken, zegt hij, interesseren zich nauwelijks voor klimaatverandering. “Ik snap het wel: als je je bezighoudt met logica of metafysica, dan is het klimaat je onderwerp niet. Maar de impact is zo enorm dat je er niet omheen kunt. Ook in mijn Wageningse leesclub lezen ze liever Thomas van Aquino, de middeleeuwse denker, dan Bruno Latour, de Franse technieksocioloog. Dat vind ik gek.”
Een breekpunt in het denken
Dus besloot Blok er een boek over te schrijven – dat de toekomst raakt, en dus ook zijn drie kinderen. Volgens Blok fungeert klimaatverandering als een breekpunt in het denken. “Dat gaat doorgaans uit van ‘de wereld’, het geheel waar ik deel van uitmaak, dat ik waarneem en betekenis verleen. Het is de vertrouwde alledaagsheid waar we gewoonlijk niet lang over nadenken.”
De klimaatverandering veroorzaakt een scheur in dat vertrouwde beeld, aldus Blok. Hij citeert Leonard Cohens Anthem: “There is a crack in everything”. Daar doorheen zie je de ruwe, keiharde, ongenaakbare aarde. Blok haalt weer Cohen aan: “that’s how the light gets in.”
Blok loopt de westerse filosofiegeschiedenis na, op zoek naar die aarde en concludeert stellig: de wijsbegeerte heeft daar nooit echt aandacht aan geschonken. “Terwijl de bedreiging van ons bestaan het vertrouwen in het alledaagse leven, maar ook in de wetenschap, op de proef stelt. De aarde is een voorwaarde voor onze betekenisvolle wereld.”
Onze wereld is instabiel
Hij illustreert dat aan een klein nieuwsfeit. “Een paar jaar geleden brokkelde een stuk van de Noorse kust af. Negen hectare, met boerderijen en al, verdween in zee. Dat is onze wereld nu: die is instabiel, klimaatverandering tornt aan de vertrouwdheid dat alles blijft zoals het was. Plotseling moeten we daarover na gaan denken.”
Dat is wat Blok doet. “We zitten nu in het antropoceen, de periode waarin menselijk handelen en technologie vervloeien met de wereld en een instabiel klimaat veroorzaken. Daarvoor was het klimaat vrij standvastig. Na de Tweede Wereldoorlog is de opwarming van de aarde zo hard gegaan, met ingrijpende gevolgen. We willen nu weer stabiliseren, daar gaan de klimaatplannen over, je wilt namelijk niet dat je land afbrokkelt.”
Ecomodernisten innoveren
In de reactie daarop ontwaart Blok twee houdingen. “De eerste is die van de ecomodernisten. Zij innoveren zich de crisis uit en grijpen de stuurknuppel van planeet aarde.
De tweede houding, van degenen die een ecologische houding aannemen, is precies tegenovergesteld. Zij hebben bedenkingen tegen techniek, zij willen consuminderen, ont-groeiing en geboortebeperking, en ongerepte natuur behouden.”
Toch representeren die twee houdingen fundamenteel hetzelfde: ze willen allebei de stabiliteit herstellen door te managen. De ecomodernist door de inzet van techniek, degene die een ecologische houding aanneemt door zelfbeheersing. Zo sturen ze.”
Hoe wenselijk is dat? Blok: “Ze hebben beiden iets totalitairs. De ecomodernisten zoeken met geo-engineering een oplossing, maar daarvoor moet je de zeggenschap van hele staten uitschakelen. Hun technologische aanpak heeft gevolgen voor de hele wereld.
De ecologische benadering bepleit duurzaam, ascetisch leven. Dat zul je breed moeten afdwingen, anders heeft het geen effect. Daardoor komt wel de vrijheid in het gedrang.”
Verspillen is menselijk
Bovendien, zegt Blok, horen ‘eco-inefficiënte’ zaken als spelen en genieten niet tot wat een mens mens maakt? “In de Bijbel strafte God Onan omdat hij zijn zaad verspilde. Maar is verspillen niet juist heel menselijk? Onze cultuursector is ook niet altijd eco-efficiënt. Dat maakt ons mens.”
Met de duurzame ecoloog voelt Blok zich verwanter dan met de ecomodernist, maar hij bekritiseert ze allebei. “De wereld die we kennen, is veel jonger dan de miljarden jaren dat de aarde al bestaat. Dat zet de mens die een ecologische houding aanneemt met zijn sturingsbehoefte en de ecomodernist met haar controledrang op hun plaats.”
Kun je tegenover die oeroude, ongenaakbare aarde die ons kennelijk niet nodig heeft, als individu nog wel iets uitrichten in sociaal of politiek opzicht? Is passiviteit niet de enig overblijvende mogelijkheid?
De natuur nabootsen
Nee, reageert Blok, ‘er is werk aan de winkel’. Aan welk werk hij denkt? “Ik ben ambigu. Een ecologisch perspectief is niet toereikend. We hebben techniek nodig, we kunnen niet anders.” Blok wil biomimetische technologie inzetten, het nabootsen van de knappe natuur. “Biomimetische principes uit de natuur benutten, is mooi, nog onontgonnen gebied. Als de natuur op zonnelicht functioneert en recyclebaar is, kunnen we die principes toepassen als ontwerpprincipes om zo technologie te maken.”
Bij ‘technologie’ denken we, aldus Blok, vaak aan iets dat onder menselijke controle staat, of hoort te staan, denk aan een auto. Hij voelt meer voor ‘wilde technologie’. Blok vertelt over een ‘living machine’, een waterzuiveringsinstallatie die wilde ecosystemen benut. “Water wordt in bassins met planten gezuiverd, zonder dat de eigenaar daar alle controle over heeft. Zo kan het dus. Zo los je een humaan probleem op - vuil water - met als prijs dat je dat niet helemaal managet.”
Met termen als biobased economy heeft Blok weinig op. “Voor de EU is dat een speerpunt, maar wat dreigt te gebeuren is dat de biobased economy de gewone economie is maar dan met hernieuwbare grondstoffen in plaats van fossiele bronnen.”
Groene groei is een misverstand
Gedacht vanuit de wereld die wij, mensen, inrichten, is die groene economie een logische keus, maar gedacht vanuit de aarde is het een grandioze fout. De wereldse economie blijft dan namelijk bepalen wat rendabel is, in plaats van de aarde als uitgangspunt te nemen. “De klimaatproblemen zijn geen gevolg van marktfalen, alsof je met duurzame ondernemers de markt tot een groen succes kunt maken. Het klimaat is geen onderdeel van de economie. Groene groei is een misverstand. We moeten ons iets aantrekken van de ‘elementaire aarde’ die zich niet om ons bekommert.”
Soms komt Bloks ‘aarde’ dicht bij wat gelovigen ‘God’noemen: almachtig en onberekenbaar, en als God het zat is, wordt de mens weggevaagd. Blok: “Mooi dat u dat zegt: dat is precies wat ik tegen heb op mensen die de aarde zo zien. Neem het beroemde Gaia-concept van de scheikundige James Lovelock. Hij ziet de aarde als een superorganisme dat orde op zaken kan stellen. De natuur slaat terug, neemt wraak op mensen die het milieu ruïneren.
Maar de aarde heeft geen intenties, denkt niet na, neemt geen wraak. Het is een steen, waarop leven mogelijk werd, waardoor onze wereld kon ontstaan. Maar hij trekt zich niets aan van ons en onze wereld vol management en controle. Wel barst hij soms tevoorschijn, als de ene tektonische plaat over de andere schuift en een enorme golf half Afrika wegvaagt. Zonder intentie. Shit happens.”
Vincent Blok
Van wereld naar aarde, filosofische ecologie van een bedreigde planeet
Boom; 240 blz. € 24,90.
Lees ook:
Deze econoom gooide zijn leven helemaal om, om te strijden voor het klimaat
Econoom Paul Schenderling heeft de bakens in zijn leven verzet om de klimaatcrisis te lijf te gaan. Dat vergt pijnlijke keuzes. ‘Maar het moet.’
