Filosoof Jeroen Hopster: ‘Je kan de coronacrisis zien als een generale repetitie’

Bestaat ons bedrijf over een half jaar nog? Gaat de vakantie nog door of blijven de scholen deze zomer open? En hoe lang wordt mijn operatie nog uitgesteld? Onzekerheid over de toekomst is een van de meest belastende gevolgen van de coronacrisis. We weten niet wát er precies op ons afkomt en ook niet wanneer. Daar kun je paniekerig van worden, of mismoedig, al zijn er ook mensen die dankzij deze crisis ontdekken hoe flexibel en creatief ze zijn.

Filosoof Jeroen Hopster (Amsterdam, 1987) houdt zich beroepshalve bezig met onzekerheid. Na een boek over boeddhisme (‘Boeddhisme voor Denkers’), volgde onder meer ‘De andere afslag: Hoe had het leven anders kunnen lopen?’(2018). Op dit moment werkt hij aan een boek over toeval. Ook doet hij voor de universiteit in Graz (Oostenrijk) onderzoek naar ethiek en klimaatverandering. Want dat zouden we tijdens deze onverwachte crisis bijna vergeten: ook de klimaatcrisis zet onze toekomstplannen op losse schroeven.

Hoe kan een ethicus helpen bij klimaatonzekerheid?

“Klimaatverandering kan dramatische gevolgen hebben, ook voor onze kinderen. De risico’s zijn enorm. Daar moet je mee leren omgaan, als overheid, als bedrijf, maar ook in de privésfeer. Eén manier is om alles op de volgende generatie af te schuiven: want ‘wij gaan ons leven niet veranderen’. Daar kun je als ethicus natuurlijk vraagtekens bij zetten. Ik onderzoek hoe je de risico’s op een rechtvaardige manier kunt spreiden.”

Wat hebben wij daar tijdens deze crisis aan?

“We kunnen iets van deze crisis leren, denk ik. Wat klimaatverandering precies gaat betekenen, weten we eigenlijk niet. Waar moeten we ons op voorbereiden? Op voedselschaarste? Op grote volksverhuizingen? Maar dát ons grote crises te wachten staan, is zeker. Je kunt de coronacrisis dus zien als een generale repetitie. We begrijpen nu wat maatschappelijke ontwrichting betekent. Zo’n woord klinkt nu al minder abstract.”

Er zijn natuurlijk ook verschillen.

“In feite heerst nu nóg meer onzekerheid. Premier Rutte waarschuwde vanaf het begin om af te gaan op wetenschappelijke consensus, maar het probleem is juist dat kennis over dit virus nog heel erg jong is.

“Wetenschappers leren razendsnel bij, maar de normale wetenschappelijke procedures met peer reviews enzovoorts, worden nu amper gevolgd. Dat is een groot verschil met de klimaatwetenschap, die zich al decennialang ontwikkelt. Tijdens deze crisis kwamen we er bijvoorbeeld pas gaandeweg achter dat patiënten niet tien dagen een ziekenhuisbed in beslag nemen, maar eerder drie weken.”

Hoe reageren mensen op zoveel onzekerheid? Valt daar iets algemeens over te zeggen?

“In het algemeen zie je twee reacties. De eerste is om je ertegen te wapenen. Je neemt voorzorgsmaatregelen, je gaat risico’s uit de weg. Maar dat is niet de enige reactie, want mensen zoeken risico’s ook graag op. Ze gaan op avontuur, ze gokken, ze experimenteren.

“De coronacrisis vraagt natuurlijk allereerst om maatregelen, maar dat we niet weten hoe het afloopt, trekt mensen ook aan. Daarom gaan we naar een sportwedstrijd kijken: om de spanning. Dat hebben we óók nodig. Natuurlijk is dit voor veel mensen een hele moeilijke tijd, vooral in de zorg, maar op de ic’s is het óók spannend. Die twee reacties zie je altijd in een grote crisis. Er staat veel op het spel, je leeft intenser. Mijn oud-tante schreef in haar oorlogsdagboek. ‘Toch had ik deze tijd niet willen missen’.”

Voor veel mensen is het juist een heel saaie tijd.

“Dat klopt, spannend is het vooral voor mensen in de frontlinie, voor de politie, in de ziekenhuizen. Een heleboel mensen vervelen zich juist. Maar ook dan kun je leren improviseren. Vergelijk het met zeilen. Als de wind gaat liggen, dan moet je iets anders verzinnen om vooruit te komen, peddelen bijvoorbeeld.”

Kortom: aan coronagevolgen kun je niets doen, wel aan de manier waarop je reageert. Schep je met zo’n oproep niet weer een illusie van controle?

“Controle zou ik dat niet noemen. Ik bedoel meer dat je leert meebewegen met de situatie. Dat we geen controle hebben, betekent niet dat we alle autonomie kwijt zijn, improviseren kunnen we altijd.”

Minder flexibele mensen zullen zich bang en verlaten voelen. Is er een manier om hen gerust te stellen, zonder hen valse zekerheid te bieden?

“Je kunt beloven: wat er ook gebeurt, wij zullen helpen. De regering kan beloven het noodfonds in te zetten. Vrienden kunnen beloven elkaar te blijven bellen, ook al weten ze niet wat de toekomst brengt. Juist tijdens een crisis zijn beloftes van levensbelang, ook om vertrouwen in elkaar te houden. Maar wie een belofte doet, committeert zich ook, zoals Hannah Arendt heeft gezegd. Als je een belofte verbreekt, zet je je geloofwaardigheid op het spel. Dat is dus ook een risico. Toch geloof ik dat we in crisistijd beter beseffen dat we woord moeten houden.”

Intussen moeten we ook leren ‘meebewegen’. Is dat alleen een kwestie van karakter of kun je dat ook leren?

“Je kunt dat zeker oefenen. Onzekerheid brengt vaak een mentale onrust met zich mee. Meditatie kan je leren daarmee om te gaan. Het boeddhisme leert je kennis op te doen door meditatie. Niet dat boeddhisme niet in concepten denkt, maar het legt de nadruk op oefening – vergelijkbaar met introspectie. Zo krijg je zicht op je mentale patronen. Dus als je merkt dat je helemaal verstrikt raakt in je zorgen, als je elk half uur naar het nieuws kijkt, kan meditatie je helpen. Het laat zien dat je niet in zulke gedachten verstrikt hoeft te raken. Dat kan je mentale rust bezorgen – en daar begint het mee. Als je scherp wilt nadenken over wat we nú moeten doen, moet je eerst uit de paniekmodus komen. Adrenaline is handig, als je héél snel moet handelen, bijvoorbeeld op de ic, maar als je wilt weten wat je moet doen met je bedrijf, met je aandelen, dan vraagt dat reflectie. Welke waarden zijn belangrijk, waar gaat het je echt om.”

Lees ook:

Waarom we niet kunnen genieten van doelloos wandelen

Trouw vroeg Denker des Vaderlands Daan Roovers om haar filosofische kijk op het gedrag van mensen tijdens de coronacrisis.