Filosoof Cees Zweistra schreef een boek over complotdenkers: Ze zijn niet gek, ze zijn niet dom. Ze zijn slecht

Waarheidszoekers, zo zien ze zichzelf. Die zich niet in de luren laten leggen door de MSM, ofwel mainstreammedia, zoals deze krant. Die doorhebben wie er echt aan de touwtjes trekken: Illuminati – vooral machtige Joden. Die de kwaadaardige bedoeling van vaccinatie en 5G doorzien. Die weten dat de alternatieve feiten de echte feiten zijn. Ziedaar: de complotdenkers.

Cees Zweistra (35) komt ze in zijn eigen omgeving tegen. Voor zijn boek Waarheidszoekers zocht hij ze op, in zaaltjes in Heemstede en Rotterdam. Wat hem opviel: dat het publiek zo gemêleerd was. “Van links tot rechts, wat je vroeger bomenknuffelaars noemde tot aan FvD’ers die waarschuwen voor het groene geloof en de grote ‘reset’.” En met een rijkdom aan ideeën die elkaar achteloos tegenspreken. De opgevoerde feiten deden Zweistra de wenkbrauwen fronsen. “Willem-Alexander draagt een enkelband en Poetin is een échte waarheidspreker. Over de 196 Nederlandse doden van de MH17 die Poetin op zijn geweten heeft, hoorde je niets.”

Maar hen daarmee confronteren helpt niet, signaleert Zweistra. Dat is wel de strategie in de MSM, feiten checken en tegenspreken. Zoals Arjen Lubach deed in zijn massaal bekeken tv-programma. Hij ontmaskerde het complotdenken als een ‘fabeltjesfuik’ en bestookte Lange Frans (‘Politici vormen een satanisch pedofielennetwerk’) met juiste informatie. Niet zo vreemd, want wie zichzelf waarheidszoeker noemt, moet toch gevoelig zijn voor feiten.

Die gedachte, zo analyseert Zweistra, komt rechtstreeks uit de verlichting: als je maar beter leert denken, of de goede informatie tot je neemt, dan daalt vanzelf het inzicht in dat je ernaast zit als complotdenker.

Complotdenkers worden door filosofen doorgaans neergezet als mislukte wetenschappers, of journalisten die hun research niet op orde hebben. Dat is een optimistisch idee: de complotdenker is aanspreekbaar op zijn opvattingen. Zweistra deelt dat optimisme niet. “In die zaaltjes kreeg ik niet het gevoel dat ik tussen kritische geesten zat, van waarheidszoekers en moedige denkers. Het was eerder een parallel universum, gevuld met bekeerlingen die een nieuwe waarheid omarmd hadden. Hoe kun je debunken dat de aarde plat is? Of dat, zoals ik hoorde in Rotterdam, dat de machtigen der aarde geen mensen zijn, maar hagedisachtigen in mensengedaante? Vergis u niet, er zijn minder Nederlanders die zondag naar de mis gaan dan die in dat idee van reptilians geloven. Zulke waarheden vallen niet te ontkrachten, ze zijn wáár in die groep, daarbuiten hebben ze geen betekenis.”

U onderscheidt de klassieke complotdenker en de nieuwe variant. Hoe zien die eruit?

“De klassieke complotdenkers zijn volgens veel filosofen gemankeerde wetenschappers. Ze zien de aanslagen op de Twin Towers en ontdekken in de verslagen daarvan ongerijmdheden. Puzzelstukjes die niet passen of die worden verdonkeremaand, errant facts. Klungelige overheidsdiensten en stom toeval accepteren ze niet als verklaringen, er moet iets groters achter zitten. Die verborgen agenda ‘onthullen’ de zogenoemde Truthers.

“Het draaide hier om een historische gebeurtenis, waarover debat gaande was. Dat was zo rond 9/11, en bij de moord op John F. Kennedy. De klassieke complotdenkers ontwikkelen daaromheen hun theorieën. Daar kun je iets tegenin brengen.

“Dat lukt bij de nieuwe complotdenkers niet meer. Want naar welke werkelijke gebeurtenis verwijst het pedosekuele complot, waarvan de slachtoffertjes op een begraafplaats in Bodegraven zouden liggen?

“In het klassieke complotdenken, zoals van de Truthers, kun je nog een protest zien, een links verzet tegen grote belangen die worden verzwegen. Of een manier om met verlies van macht om te gaan; de rechtse Bush was toen net aan de macht gekomen. Dat protestelement kan ik wel waarderen, maar het idee dat complotten een coping strategie zijn bij machtsverlies, is niet houdbaar: toen Trump aan de macht kwam, ging het rechtse complotdenken volop door.”

De oorzaak van het ontstaan van het complotdenken dat losgezongen is van de realiteit, zoekt Zweistra in de ‘thuisloosheid’. Burgers bewonen een maatschappij waarin het religieuze heeft afgedaan, waarin geen zin te ontdekken valt anders dan dat je er zelf wat van moet maken. Zweistra heeft het over ‘leegte’ en ‘absurditeit’, een ‘nihilisme’ waarin geen gedeelde werkelijkheid of waarden nog een rol spelen. In dat kale universum speelt techniek een belangrijke rol. Zweistra: “Filosofen en sociologen denken veel na over het complotdenken. Maar welke rol techniek daarin speelt, zien ze over het hoofd.”

Zweistra, in Delft gepromoveerd in de techniekfilosofie, gaat uitgebreid in op de rol van techniek bij het ontstaan van een ‘absurde’ wereld. Mensen raken minder op elkaar betrokken, maar al meer op zichzelf. Complotdenken legt volgens hem maatschappelijke weeffouten bloot, namelijk ‘een verlies aan zingeving en sociale vervreemding’. “Het huidige complotdenken is een zelfgerichte en via technologie vormgegeven verhouding tot een absurd gemaakt bestaan.”

Soms lijkt de complotdenker die u beschrijft op de populist.

“Die vallen zeker niet samen. De populist is geëngageerd, die wil een verloren wereld herstellen, en voelt zich ontheemd in een wereld waarmee hij het contact is kwijtgeraakt. Dat is een kritische stem die de moeite waard is.”

Dat is toch ook wat de complotdenker zegt: hoor mij?

“Ja, maar dat is puur op zichzelf gericht. Niet op herstel van de wereld, maar op het afkeren ervan. Hij neemt de onderbuikgevoelens van de populist over, was misschien wel begonnen als populist, maar keert zich van de samenleving af. Hij doet iets veel effectievers: hij sticht een nieuwe onlinewereld waarin hijzelf alle macht heeft.”

U schrijft daarover in de tweede helft van uw boek. Het eerste deel was analytisch, vriendelijk en soms lichtvoetig, hier wordt de toon grimmiger.

“Ja, dat klopt wel. Ik zie wel dat complotdenkers, zoals Oliver Stone die met zijn film JFK de staat dwong documenten te openbaren, een goede functie kunnen vervullen, maar dat zijn de klassieke complotdenkers. De nieuwe lichting onthult nooit iets, het zijn geen Foucault-achtige waarheidssprekers die we moeten koesteren om hun kritische geest. Ze zijn niet moedig, hebben niets dan hun eigen realiteit die ze buigen en boetseren naar eigen believen.”

U gaat veel verder. U noemt hen caligulisten, naar de gruwelijke keizer Caligula, die absolute macht had en die, als een god gelijk, gebruikte, gewoon omdat het kon. Mateloos, amoreel, los van de wereld.

“Caligula, zoals Albert Camus hem schetste, wilde God zijn, hij bootst het belachelijke werk van de goden na. Dat doen de huidige complotdenkers ook, ze vormen de waarheid naar hun beeld en gelijkenis, de waarheid is wie ze zelf zijn.”

Het grimmige is, dat u geen enkele mildheid jegens de complotdenkers op kunt brengen. U verwijt hen dat ze hun verantwoordelijkheid voor de samenleving ontlopen. U noemt ze onomwonden ‘kwaadaardig’. De communicatie van hen naar de wereld hadden zij al afgesneden, nu gooit u de deur naar enig gesprek met hen dicht. Ze zijn niet gek, ze zijn niet ongeïnformeerd, ze zijn slecht.

“Het kwaad, dat is inderdaad geen prettige term. Maar ze wenden toch hun mogelijkheden te kwader trouw aan? Alleen maar voor zichzelf?”

In de literatuur over complotdenken heet dat vaak een proteststem van mensen die politiek buitenspel zijn komen te staan. Die slaan terug met het ‘wapen der zwakken’. Zweistra ziet daar niets in: complotdenken is, schrijft hij, het ‘wapen van het kwaad’.

In dat verband voert hij eerst Agractie op, het ‘legitieme boerenverzet’ van vorig jaar . “Zij protesteerden tegen uitwassen, wilden herwaardering voor de boer. Ze vonden het oneerlijk dat boeren zoveel moesten doen voor het milieu, en Schiphol niet. Toen sloot Farmers Defence Force (FDF) zich bij hen aan. Dat trok zich niets aan van de werkelijke noden en zorgen van de samenleving en bediende alleen zichzelf, zei dat de natuur op orde was, hun landbouw de duurzaamste ter wereld en het stikstof­probleem verzonnen door kwaadwillende ambtenaren. Met technologische middelen – Facebook en trekkers – drongen ze zich met geweld op aan de samenleving. Dat is caligulisme.

“Forum voor Democratie, begonnen als conservatief Houellebecq-achtig verzet tegen een veranderende wereld, wil nu een eigen bubbel beginnen, Forumland, en roept op tot covid-mateloosheid: gooi alles maar open. Dat is een geweldsdaad tegen de samenleving, dat vind ik echt gevaarlijk. Ze bemoeien zich niet meer met de werkelijkheid, kunnen zeggen dat klimaatverandering komt door weerstations. Het gevaar is dat het loont als je niet meer meedoet met de werkelijkheid.

Wanneer het caligulisme de kans krijgt, zal het naar overheersing en dominantie streven, want dat is inherent aan de beweging. Alleen met harde middelen zijn types als Baudet te bestrijden.”

Zweistra – die ook jurist is – bepleit daarom een aanpassing van de Grondwet, ‘zodat de online wereld waarin ze gedijen’, beperkt wordt.

Als u wordt uitgenodigd om twee minuten het woord te richten tot de complotdenkers in dat zaaltje in Rotterdam, wat gaat u dan zeggen?

“Ik snap dat u op zoek bent gegaan naar alternatieve zingeving. Maar ik neem u kwalijk dat u niet bent gebleven bij uw zoektocht, dat u de werkelijkheid vaarwel hebt gezegd en kiest voor het opgeven van het engagement. Ik wantrouw de universele liefde die u verkondigt. U bent geen waarheidszoeker, geen kritische stem. Wás u dat maar. Ik kan daar niet mild over zijn, u maakt zich schuldig aan sociaal terrorisme.”

Zo krijgt u ze niet echt mee, vrees ik.

“Daar kan ik kort over zijn: nee. Maar ik probeer het ook niet, want debunken, dat zei ik al, lukt niet. Ik wil vertellen hoe erg het is wat ze doen, door een heel eigen common sense te stichten, met alternatieve feiten. Dat is ernstig. Ik heb zitten dubben over of ik dat zo scherp had moeten opschrijven... Maar ja, ze brengen de samenleving schade toe. Ik vind het heus kwaadaardig.”

Waarheidszoekers, Cees Zweistra, KokBoekencentrum, 320 blz. € 24,99

Lees ook:

Het verzet tegen de coronamaatregelen radicaliseert. En niet alleen rond corona blijkt dat wat begon als een online complottheorie, nu mensen tot actie aanzet. Hoe zorgwekkend is dat? Zeker is dat het ‘funest’ is om ‘de inhoudelijke discussie aan te gaan'.

Complotten? Kiezers van FvD, PVV en 50Plus zweren erbij

Onder kiezers van de PVV, Forum voor Democratie en 50Plus is het geloof in complottheorieën het grootst. Hoger opgeleiden geloven gemiddeld minder in samenzweringen, maar een hoogopgeleide FvD’er nog altijd meer dan een laagopgeleide D66’er.